Wikimedia Armenia/Wikimedia 2030 Armenian Forum/Technology

Ծրագրավորում և տեխնոլոգիական նորարարություններ ազատ գիտելիքի ստեղծման և ձեռքբերման ոլորտում

Ամենահետաքրքիր ու համով պատառը մնացել է վերջում և սկզբում ինչ-որ քննարկում էինք անում, թե մենք որպես առանձին մարդիկ ինչ կարող ենք անել, բայց կան մարդիկ, որ մտածում են մեքենաներն էլ մեր փոխարեն կարող են շատ բաներ անել և մենք կփորձենք հենց այդ քննարկումն անել ծրագրավորման ոլորտում, թե ինչ նորարարություններ և միտումներ կան և ինչ կարող է Վիքիպեդիայի օգտատերն ակնկալել 15 տարի հետո: Այս քննարկման համար մենք հրավիրել ենք Ադամ Բիթլին Մայերին «Սիգնալ Ն» ընկերության հիմնադիրին, այսինքն տեխնիկական հիմնադիրին, որը հիմնականում զբաղվում է բնական լեզվի պրոցեսինգով: Հրանտ Խաչատրյան «YerevanNN» համակարգչային գիտության և մաթեմատիկական լաբարատորիայի տնօրեն: Արմեն Քոչարյան «Վոլո Գլոբալ» ընկերության հիմնադիր և տնօրեն: Միքայել Վարդանյան «PicsArt» ընկերության տեխնիկական և գլխավոր տնօրեն: Արամ Հաջյան՝ Հայաստանում Ամերիկյան Համալսարանի ճարտարագիտության քոլեջի դեկան: Քննարկումը կվարի «Շիրակ թեքնոլոջիս›» ընկերության տնօրեն և «Վիքիմեդիա Հայաստան»-ի խորհրդի անդամ Ավետիք Եսայանը:

Ավետիք Եսայան - Շնորհակալություն, մեր այսօրվա սեսիան նվիրված է ծրագրավորման և տեխնոլոգիական նորարարությունները ազատ գիտելիքի ստեղծման և ձեռքբերման ոլորտում թեմային: Ֆորմատը կլինի, որ մենք հարցեր կտանք մոտ ամենաշատը 3 րոպեի ընթացքում կպատասխանեք և վերջում կունենանք նաև որոշ ժամանակ, որպեսզի մեր լսարանը հարցեր ուղղի մեր մասնակիցներին: Առաջին հարցը - Ինչպես գիտեք, Վիքիմեդիայի մեջ կա մեծ ազատություն, թե ինչպիսի թեմաներ ընտրել և ինչի մասին գրել, բայց նաև Վիքիմեդիան նաև ուղորդվածություններ է անում, այսինքն՝ որոշակի ծրագրերի օգնությամբ կարողանում է այսինքն նախագծել: Կամ ինչ-որ որոշակի պրոյեկտներ որոշակի երկրների հետ համատեղ, որտեղ թեմատիկ կոնկրետ նեղ ուղղվածություններ կան, թե ինչի մասին գրել: Հարց՝ ինչպե՞ս է հնարավոր այդ առաջնահերթությունը թե ինչը գրել, ինչին տալ գերապատվություն, որ թեմաներին տալ գերապատվություն և ինչ բովանդակություն ստեղծել՝ հաշվի առնված պահանջարկի տեսանկյունից խնդիրները կամ աշխարհի մշակութային ժառանգությունը լավագույնս ներկայացնելու խնդիրները կամ կրթական արժեքներ ստեղծելու խնդիրները: Կա՞ արդյոք նման առաջնահերթությունը ավտոմատ կերպով ճանաչելու և ուղղորդելու մեթոդոլոգիաներ: Իմ կարծիքով դա վտանգավոր կլինի վստահել ավտոմատ համակարգերին ու շատ արագ կարող է դառնալ գովազդային հարթակ, ինչպես սովորաբար լինում է ու եթե խոսում ենք հեռանկարի մասին, երևի թե քիչ են շանսերը, որ առաջիկա 10 տարում ավտոմատ համակարգերը կլուծեն այդ խնդիրը, որ կկարողանան առաջնահերթությունները ավելի որակյալ ձևավորել: Ես կարծում եմ, էս պահին վիքիպեդիայի աշխատելու ոճը, որ համայնքը ինքնուրույն որոշում է առաջնահերթությունները բավական հաջող է ու չարժի դա վնասել: Ես հիմնականում համաձայն եմ իր հետ, ես կասեյի երևի եթե քո կոնկրետ սիգնալ կա, որ ինչ-որ արդեն գրած քոնթենթ ավելի հաջող էր, քան սիրած էր:

Հաջորդ հարցը ուրեմն, որևէ գնահատկաններ կան ապագայի համար, թե ասեքն սրանից 10 կամ 15 տարի հետո ինչ տեսքով է տվյալները ցանկանալու մարդիկ տեսնել, ստանալ, ինչպես կուզենային մատուցվեր այդ ինֆորմացիան և տեխնոլոգիայի դինամիկ ոլորտը ինչ նոր տեսքեր կբերի ընդհանրապես, որը կարող է նաև անդրադառնալ Վիքիպեդիայի վրա:

Ինձ թվում է, տեսնում ենք արդեն չէ սկզբից տեքստային ինֆորմացիայի փոխանակումն էր էդ մսինջեռները , հիմա ոնցոր նկարներով, էմոջիներով և այլն: Հիմնականում փոխարինվելա տեքստայինը նկարներով ու ոնցոր ինչ-որ ժմնկ առ ժմնկ կփոխվի, մոտ անցավ 10-15 տարի ու փոխարինումը տեղի ունեցավ ու հիմա այդ նկարներները մի քիչ ավելի հիմնականում, որ Ասիական երկրները նայենք արդեն տեք ստային մասնիկ չի մնացել, լրիվ նկարներա, իրար հետ նկարներով են խոսում, իրար հետ էմոջիներով են խոսում ու դրա համար Վիքիմեդիայում էլ ավելի շատ տեքստային մասը գերակայում էր մինչև հիմա: ինչքան նայում եմ դեռ կա տեքստերը ու ինձ թվումա տեղ էլ պիի ավելի շատ նկարով արտապատկերվի: Ըեսքստը պարզա պետքա լինի ինչ-որ չափով, բայց նկարները ավելի շատ պետք է գերակայեն ու ավելի մի քիչ տեսանելի լինի: Տեսնում եք արդյոք հնարավորոթյուններ, որ ասենք եթե մեր սերունդը վերցնենք, որ միայն կարդում էր հիմա նոր սերունդը ընդհանրապես չի կարդում նրանք պատկերային անիմացիաներ, ֆիլմեր էդ ձևով էին ինֆորմացիան ստանում, ասենք դա նույնպես էապես փոխվի վերանա և այլ մեթոդներ առաջանան , ասենք ենթադրենք 10-15 տարի հետո: Ինձ թվում է կամաց-կամաց պետք է վերանա, որովհետև եթե նայենք ժամանակը ավելի նույն բանը ամիմացիաներով չգիտեմ 2 րոպեում կարում ես հասկանաս էդ նույն բանը կարողա շատ երկար տեքստով գրվի ու դա ավելի հասկանալի չի լինում տեքստով. Պետք է մի քնաի անգամ կարդաս, պատկերով ավելի լավ է ստացվում: Ինձ թվում է դա ավելի ճիշտ է:

Արմեն - Փորձեմ ես էլ կարծիքս ասել, հայրս միշտ ասում էր, որ ցանկացած տրանսֆորմացիա ճիշտա ինքը շատ ցավոտ է, նախորդ սերունդը ասում է մեր ժմնկ ավելի լավ էր, քան ձեր ժամանակ, բայց դա իրականությանը չէր համապատասխանում ըստ իրա: Ինքը ասում էր, որ ամեն նոր սերունդ, որ գալիս է ինքը իր չափանիշները ունի, որ պետք է հաքղթահարի ու փոխվում է կյանքը ճիշտն ասած ես 20-30 ստրատեգիայի գաղափարախոսությամբ փորձեցի նորից անդրադառնալ Հայփչարթի թրենդներիոն ու 10+ շրջանակներում էս կոնտեքստում երևի հիմնական ուղղությունները դա ավտոնոմ համակարգերներն են մարդ – ուղեղ, համակարգիչ-ուղեղ անմիջական համակարգերն են, մարդկային օգմենտացիան դա էն ուղղություններն են, որ գիտությունը շատ մեծ արագությամբ աշխատում է, ինֆորմացիայի շատ մեծ քանակը, աճող քանակը մարդկանց թույլ չի տալիս երկար ժամանակ տրամադրել կարդալու ինչ- որ նյութեր, շատ նյութեր արդեն որ պետք է կարդալ երեխայի համար: Ասենք Մարկ Տվենի հեքիաթները կարդալ, բայց դա արդեն իր համար անհետաքրքիրա : Փոխվում է ու պետք է հասկանալ, որ նույն Վիքիպեդիան, որը շատ հսկայական ինֆորմացիայի կրող է պետք է փորձի ադապտացվել տեխնոլոգիաների օգնությամբ, որ այդ ինֆորմացիան նույն այս ճանապարհներով կարողանա ադապտացվել ու կարողանա ադապտացվի ու այդ ինֆորմացիան հասանելի հասնի այդ տեխնոլոգիաների: Օրինակ ես խորհրդով նայեցի Wikidata նախագիծը, այն ֆանտաստիկ ֆունդամենտ է, որը կարող է ինտեգրվել այս մարդկային գիտակցման աղբյուրներին․ այս ուղղությունը ճիշտ է, պետք է ուղղակի այս ինֆորմացիան ավելի ստրուկտուրային դարձնել և ավելի լեզվային սեմանտիկ անալիզ անել՝ այն տարբեր կոտեքտսների շուրջ պատկերելու համար։ Ինչ վերաբերում է ուղղությունների զարգացմանը, ես կարծում եմ, որ տարբեր բաներ խնդիրներ են այն խմբագիրները, որոնք գրելու հետ սեր ունեն և ինֆորմացիա են ստեղծում և այն տեխնոլոգիական լուծումները, որոնք օգնում են այդ տեղեկատվությունը արտապատկերելու համար։ Ստրատեգիայի առումով, մի խնդիր է այդ խմբագիրներին պահելը և մեկ ուրիշ խնդիր այդ խմբագրի ստեղծած բովանդակությունն ավելի ստրուկտուրային դարձնելը, որ ավելի հեշտորեն արտապատկերվի 15 տարի հետո եկող տեխնոլոգիաների օգնությամբ։ Wikidata-ն այդ նախագծերից լավագույնն է։

Հրանտ - Մինչև ուղեղ-համակարգիչ ավելի բարձրակարգ կապերի ստեղծումը, որը իմ կարծիքով այդքան արագ չի լինի, որ մինչև 2030 թվականը Վիքիպեդիան կարողանա օգտագործել, կան այլ տեխնոլոգիական լուծումներ, որոնց Վիքիպեդիան կարող է հարմարվել։ Օրինակ, հիմա շատերը նախընտրում են նույն տեքստը լսել, քան՝ կարդալ ու Վիքիպեդիայի ամբողջ բովանդակությունը վաղ թե ուշ կարելի է դարձնել աուդիո տեքստի։ Այս պահին զարգանում են խոսքի սինթեզի ծրագրերը, որոնք դեռ այդքան էլ հաճելի չեն ականջի համար, այդքան արագ չեն և պահանջում են շատ մեծ ծավալներ սովորելու համար, բայց մինչև 2030-ը այդ ամենը կհասնի նրան, որ հնարավոր կլինի Վիքիպեդիայի ամբողջ բովանդակությունը դարձնել աուդիո տեսքի։ Սրան նպաստում է նրան, որ Վիքիպեդիայում կան աուդիո հոդվածներ և ժամանակի հետ այդ հոդվածների քանակի ավելացումը թույլ կտա այդ խոսքի տեխնոլոգիան մշակել այլ լեզուների համար։ Հայերենի համար դեռ այդքան տվյալնենր չկան, բայց ժամանակի հետ հայերենի տվյալները կավելանան և մյուս կողմից տեխնոլոգիաները այնքան կզարգանան, որ շատ քիչ տվյալներով կսովորեն: Եթե ավելի ֆուտուրիստիկ նայենք, նույնը կարող է տեղի ունենալ նաև վիդեոների հետ։ Եթե օրինակ հավաքվեն Վիքիպեդիայի հոդվածներ և դրանց համար ստեղծվեն կարճ տեսահոլովակներ, ապագայում հնարավոր է այդ գործն էլ ավտոմատացնել։

Ավետիք - Քանի որ նշվեց ուղեղի ինտերֆեյսի խնդիրների մասին, խոսենք մի խնդրի մասին։ Քանի որ արդեն հաջողությամբ չիպեր են տեղադրվել մարդու գլխուղեղում, սա ապագայում բերելու է շատ փոփոխությունների։ Կա՞ն կարծիքներ այս խնդրի շուրջ։

Ադամ - Իմ բոլոր պատասխանները նույնն են լինելու։ Վիքիպեդիա նախախգծի դինամիկան արդեն շատ լավն է։ Օրինակ տաս տարի առաջ, ո՞վ կպատկերացներ, որ Անդրոիդ կլինի։ Բնական է, որ Վիքիպեդիայի պես կամավորական համայնք չի կարող ամեն ինչ անել։ Օրինակ, ես կասեի, որ Վիքիպեդիային պետք չէ արհեստական ինտելեկտ։ Որովհետև այն օգտագործվում է տարբեր նախագծերում։ Բայց երևի ավելի լավ նախագծեր կարող են բացել։ Ես երկու օրինակ կարող եմ բերել, մեկը Stanford Question/Answer data set, երկրորդ օրինակը, որը այդքան էլ կապված չէ Վիքիպեդիայի հետ՝ Quora-ի Duplicate answer dataset, որի միջոցով միացվում են կրկնօրինակ հարցերը խմբագիրների միջոցով։ Վիքիպեդիայում նույն կոնցեպտը կա, կարող ես երկու հոդվածները միացնել իրար։ Նշանակում է Վիքիպեդիան այդ տվյալներն արդեն ունի։

Արմեն - Ինձ թվում է պետք չի ասել Վիքիպեդիային արհեստական ինտելեկտ պետք է, թե ոչ, որովհետև մի օր դա արդիական է լինելու բոլոր նախագծերի համար։ Նույն ֆեյսբուքը առանց ԱԻ-ի ցույց կտար ոչ թե քեզ հաճելի բաներ, այլ ոչ հետաքրքիր բաներ և օգտատերերը երկար չէին մնա այնտեղ։ Նույնն էլ Վիքիպեդիան, պետք է փորձի օգտատերերին ցույց տալ նրանց հետաքրքրող բաներ։ Ու քանի որ մեր ժամանակը սուղ է, ԱԻ-ի կոմպոնենտը մի օր պետք է կիրառվի Վիքիպեդիայում։

Ավետիք - Անդրադառնալով արհեստական ինտելեկտին, ինքս կարծում եմ, որ դա շատ կարևոր ոլորտ է այժմ։ Օրինակ, Գուգլն է դրանով զբաղվում, երբ օրինակ պատասխանը միարժեք չէ և այն համեմատում է պատասխանները՝ գտնելով ավելի ճիշտ լուծումը։ Ունենալով Վիքիպեդիայում ահռելի կոնտենտ, նույնպես որոշակի չէ, որ այդ բովանդակության շատ առումներ կունենան միանշանակ պատասխան։ Ինչպե՞ս եք կարծում Վիքիպեդիան կկարողանա այդ մրցունակ դաշտում, որտեղ կա կոմերցիոն ահռելի շահ, դիմակայել։

Հրանտ - Իմ կարծիքով, այդտեղ ահռելի մրցակցություն չկա, ինչպես Ադամն ասաց, նույնը Ֆեյսբուքը կամ Գուգլը մեծ ուրախությամբ օգտագործում է այդ բովանդակությունը ու ինձ թվում է, պետք է հստակացնել, որ Վիքիպեդիայի հիմնական արժեքը բովանդակություն ստեղծելն է, այս առումով Ֆեյսբուքն ու Գուգլը շատ թույլ են, քանի որ նրանց հիմնական արժեքը այդ բովանդակությունը ֆիլտրելը և ցուցադրելն է։ Այս առումով Վիքիպեդիան, Ֆեսյբուքն ու Գուգլը կոմպլեմենտար են մեկը մյուսի հետ։ Օրինակ, Միքայելի ասածը, որ ռելեվանդ կոնտենտ ցույց տա Վիքիպեդիան կարող է օգնել Վիքիպեդիային առավել շահ ստանալ այդ բովանդակությունից։ Գուցե գա մի օր, որ ենթադրենք մի լեզվով Վիքիպեդիայում կարդալիս, հնարավոր լինի մեխանիզմը հուշի, որ օրինակ գերմաներեն լեզվում, նույն թեմայով մեկ այլ փաստ կա, որը այժմյան հնարավորություներով իհարկե հնարավոր չէ անել։ Օրինակ, եթե այդպիսի համակարգ լինի, որ ցույց տա, օրինակ, այս պարբերությունը գերմաներեում կա, բայց անգլերենում չկա կամ որ մի վիքիպեդիայի տվյալները հակասում են մյուսին, դրանց միջոցով, գուցե, հնարավոր լինի պարզել այն Վիքիպեդիաները, որտեղ բովանդակությունը չի համապատասխանում իրականությանը։

Ադամ - Դրանք շատ լավ օրինակներ են ու մենք կարող ենք ստեղծել մի համակարգ, որ ցույց տա քանի տոկոսով է համապատասխանում նյութը, քանի տոկոսն է պրոպագանդա։ Կամ քանի տոկոս է պետք, որ մենք արհեստական ինտելեկտից կարողանանք առաջարկ վերցնենք։

Ավետիք - 37։00 ― Մեկ հարց։ Մենք ասում ենք Վիքիպեդիան խնդիր չունի որոնողական համակարգի մեջ շատ խորանալու, քանի որ դա շատ մեծ ռեսուրս է պահանջում, և դա հաջողությամբ կարողանում է ստեղծել պլատֆորմ, որպեսզի որոնողական համակարգեր ունեցող ընկերություններն օգտվեն այդ բազայից։ Արդյոք սա նշանակու՞մ է, որ Վիքիպեդիան հետագա տարիներին կարող է դիրքավորվել որպես knowladge base միայն՝ զիջելով իր տեղը միայն որոնման համակարգերում խոշոր հատատություններին։

37։23 ― Անկեղծ ասած՝ ես երբեք Վիքիպեդիայի որոնման համակարգը չեմ օգտագործել։ Իրականում ես հասկանում եմ, որ դա ստրատեգիական հարց է, ու երևի արժի քննարկել, թե արդյոք պետք է Վիքիպեդիան այդ դերն իր վրա վերցնել, բայց ակնհայտ է, որ այսօր Գուգլն այդ դերն ավելի լավ է կատարում։ Եթե գուգլում ինչ-որ բան գրեք ու վերջում ավելացնեք «site:wikipedia.org» բառը, ու պահանջեք, որ արդյունքները բերի միայն Վիքիպեդիայից, դա հաստատ ավելի լավ կաշխատի, քան եթե Վիքիպեդիան փորձի դրա վրա ռեսուրս դնի։ Բայց սա նաև անկախության հարց է, այսինքն՝ վիքիպեդիան լինելով բաց համայնք, այն կարող է այդպիսի նպատակ առաջ դնել, որպեսզի մենք մեր հույսը չդնենք գուգլի վրա, որովհետև Գուգլը կոմերցիոն ընկերություն է, գուցե մի օր Գուգլի ներդրողները որոշեն Վիքիպեդիան հանել որոնողական տվյալների ցանկից, ու իրենք որոշեն հանել։ Այն մի քիչ իրական չի թվում այսօր, բայց գուցե այս առումով իմաստ ունի, որ Վիքիպեդիան իր տեխնոլոգիաները զարգացնի։ Ես դժվարանում եմ այսպիսի որոշում կայացնել, արդյոք դա ճիշտ ստրատեգիա է, թե ոչ։

38։36 ― (Սուսաննա) Երկու տարի առաջ Վիքիմեդիա Հիմնադրամի գործադիր տնօրենը փորձեց այսպիսի համակարգ ստեղծել, նույնիսկ գումար էր գտել, որպեսզի զարգացնեն, բայց համայնքը դեմ էր դրան, և կարծում եմ, որ Գուգլը բավականին ֆինանսավորում է Վիքիմեդիա շարժումը, որովհետև Գուգլին էլ է ձեռք տալի, որ համակարգված բովանդակություն ստանալ, ոչ թե Ճ կլասի թերթից գա։

39։24 ― (Ադամ) Վերջերս լուրերով ծանոթացա մի ստարտափի հետ, որը աշխատում է Արևմտյան ափում, քանի որ այնտեղ paypal-ը չի աշխատում։ Ես հասկանում եմ, որ սա քաղաքական որոշում էր։ Ինձ թվում է, որ Վիքիպեդիայի արժեքներից մեկը հավաստիությունն է։ Գուգլի որոնողական համակարգի օրինակը շատ լավն է։ Եթե ինչ-որ պատմական դեպքի մասին տեղեկատվություն ես ցանկանում գտնել, ասենք՝ ո՞վ է հաղթել այդ պատերազմում, Վիքիպեդիան արդեն լռելյայն չեզոք պատասխան ունի։ Եվ դա արդեն մեծ արժեք է։ Եթե փորձեք փնտրել Գուգլում «Ո՞վ է աշխարհի ամենալավ ֆուտբոլիստը», ինչ ասես կարող է գտնես։ Բայց ամեն դեպքում Վիքիպեդիայի չեզոք լինելն ու իր բոլոր հատկանիշները արժեք են։ Ես համաձայն եմ այն կարծիքների հետ, որ այդտեղ շահերի բախում չկա։ Ընդհակառակը՝ դա կարող է բենզին լինել ինչ-որ բանի առաջխաղացման համար։

42։18 ― Ես նույնպես ավելացնեմ, որ իմ կարծիքով Վիքիպեդիայի հիմնական ստրատեգիան պետք է լինի ամեն ինչ անելը, որպեսզի նպաստի իր համայնքի զարգացմանը, արդյունավետությանը, հարմարավետությանը, որպեսզի մարդիկ ավելի հետաքրքրված լինի։ Իսկ երբ այդ համայնքը լինում է ու իր ներդրումն է կատարում, մեծ գիգանտները նրանց հետևից կվազեն, որովհետև այդ մարդկանց խելացի համայնքը անհրաժեշտ է։ Եթե ինքը չներդրի գումար համայնքի զարգացման համար, այլ գնա որոշի, որ պետք է կողքից նպաստի, չի կարող դիմակայել Գուգլի հզորությանը։ Ու իմ կարծիքով կկորցնի Գուգլի նման ներդրողի։ Ես ևս մեկ անգամ ասում եմ, որ Վիքիմեդիայի ստրատեգիան պետք է լինի տեխնոլոգիան առումով իր համայնքի զարգացումը։ Այստեղ խնդիրը նրանում է, թե արդյոք նա հետևում է իր համայնքին, թե ինչ խնդիրներ կան, որոնք կարելի էր լուծել ու ուղղել։ Ինձ՝ որպես տեխնոլոգիան կազմակերպության ներկայացուցչի, հետաքրքրիր կլինի լսել հակառակ կարծիք։

44։30 ― (Ադամ) Կարծում եմ՝ պետք է ներմուծել կրթական համակարգի մեջ այն, որ յուրաքանչյուր մասնակից պետք է իր ներդրումն ունենալ։ Պետք է խրախուսել և քաջալերեն երիտասարդ սերնդի՝ այդ ոլորտում մասնակցությունը։ Դա մեծ ստրատեգիական ուղղությունների օրինակներից մեկն է։

45։33 ― (Ավետիք) Ինչպիսի՞ ծրագրային գործիքներ եք տեսնում, որոնք պակասում են հայերեն Վիքիպեդիայի զարգացման համար։ Կա՞ն արդյոք ծրագրային գործիքներ, մոդուլներ կամ ինչ-որ բաներ, որոնք կօգնեն հայերենի մուտքագրկամ կամ վիզուալիզացիայի, ճանաչման համար։

46։13 ― Ես Վիքիպեդիայի ակտիվ խմբագիր չեմ, և կարծում եմ, որ այդ հարցը կարելի է տալ նրանց, ովքեր ներսի մարդ են։ Չեմ կարող ասել, թե մուտքագրման առումով ինչ գործիքներ են անհրաժեշտ, որպեսզի ավելի հեշտ լինի ամեն ինչ, իսկ մատուցման տեսանկյունից, իմ կարծիքով բավականին լավ կլիներ, որ հնարավորություն լիներ քիչ թե շատ ավտոմատ լուծել արևմտահայերենի և արևելահայերենի խնդիրը։ Այդ թարգմանության խնդիրը, կարծում եմ, ավելի հեշտ պետք է լինի, քան անգլերենից՝ գերմաներեն։ Վիքիպեդիայում կարծեմ կա դասականի «պտիչկեն», որը քիչ թե շատ աշխատում է։ Ես երկու տարբերակի հոդված էլ տեսել եմ՝ և՛ արևելահայերեն, և՛ արևմտահայերեն, բայց դժվարություններն էլ պետք է հասկանալ, որ բավական տվյալներ չկան այդ ամենը ավելի ավտոմատ դարձնելու համար։

47։48 ― Վերջերս մի կրիպտոարժույթ աչքիս ընկավ, որը կարծեմ կոչվում էր «լունիր»։ Այս արժույթը ստեղծվել էր խմբագիրների համար և դրա գաղափարն այն էր, որ ամեն ստեղծված հոդվածի համար մի արժույթ էր ստանում, ու ով որքան շատ էր հոդված գրում, այնքան ավելի շատ «գումար» էր ստանում, ու այժմ այդ արժույթը գնալով մեծանում է։ Ժամանակին ամեն հոդվածի համար 20 ցենտ էիր տանում, այժմ այդ կրիպտոարժույթի մեկ միավորն արժի 60 դոլար։ Այն տեխնոլոգիական լուծում է, որը մարդուն խրախուսում է ինչ-որ բան շատ անել։ Դու նախ բավարարում ես քո գրելու ցանկությունը, նաև ինչ-որ միավորներ ես ստանում։ Նմանատիպ միավորների կուտակումը հետագայում կարող է օգնել ինչ-որ տեղում աշխատանքի անցել։ Երբ մենք վիքիպեդիայից խոսում ենք, իմ համար միշտ վիքիպեդիայի ամենամեծ արժեքը նրա համայնքն է։ Եվ այդ համայնքի է մնացած ածանցյալները ձևավորվում։

50։28 ― (Ավետիք) Գաղափարը շատ հետաքրքիր է, բայց կարծում եմ Սուսաննան ավելի լավ կասի, որ Վիքիպեդիայում կան սկսզբունքներ, ըստ որի գրելու համար չեն վճարում։ Բայց կարելի է դա խրախուսման այլ մեթոդներով կիրառել։

50։50 ― (Արամ Հաճեան) Ծանո՞թ եք Google Books Scanning և Gutenberg ծրագրերը։ Առաջին խնդիրը այն է, որ հին հայերենի, գրաբարի և արևմտահայերենի թարգմանչական ծրագրեր չկան։ Ասենք վերցնենք Մատենադարանը։ Որքա՞ն ձեռագրեր կան այնտեղ, որքա՞նն են թվայնացվել, որքա՞ն է ուղղակի թղթի վրա մնացել։ Տեղյա՞կ եք, որ 30-90-ականներին քրդերը միշտ «Ռադիո Երևան» են լսել, որովհետև Երևանում հայերը վերցրել են հին ազգային երգեր ու թողարկել։

53։57 ― (Ավետիք) Ինչպես գիտեք Վիքիպեդիայի բովանդակությունը ստեղծում են և՛ մանուկները, և՛ մեծահասակները, և՛ գրագետ մարդիկ, և՛ այդ ոլորտի ոչ պրոֆեսիոնալ մարդիկ։ Ի՞նչ մեթոդներ եք տեսնում ավտոմատացված և ոչ այնքան, որոնք կարող են ստեղծել որակյալ բովանդակություն։ Ո՞րն է որակյալ բովանդակությունը։

54։23 ― Ես կարծում եմ, որ դա հաստատ չի լինի մինչև 2030 թվականը։ Ցանկացած կոնտենտ մոդերացիայի է ենթարկվում, չէ՞։ Օրինակ մենք ունենք մոդերատորների խումբ, որը նայում է՝ սա համապատասխանու՞մ է մեր քաղաքականությանը և այլն։ Բայց ինչ-որ ժամանակ անց մենք կարողացանք հնարավորինս ավտոմատ դարձնել և հասկանալ՝ այս կոնտենտը մեզ համապատասխանու՞մ է, թե՞ ոչ։ Նույնը, կարծում եմ, կարելի է անել նաև ցանկացած բովանդակության պարագայում։ Ցանկանում եմ ասել, որ այդ գործիքը արդեն կա և շատ տեղերում կարծում եմ՝ կիրառվում է։

55։48 ― (Ավետիք) Ինչն ավելի բարդ է պատկերների դեպքում։

55։53 ― Պատկերների դեպքում ավելի բարդ է, սակայն դա շատ տեղերում արվում է, և այդ ուղղությունը զարգացել է։ Չեմ կարծում, որ պետք է սպասել մինչև 2030 թվականը, քանի որ արդեն այն կա։ Գործիքի հանդեպ վստահությունն այժմ 80% է մոտավորապես, սակայն կարող ենք այն զարգացնել և դարձնել մինչև 90%։

56։34 ― (Ավետիք) Վիքիմեդիայի մեջ կան բավականին խորքային գիտելիքներ, որոնք ընդհանրապես չեն մշակվում։ Օրինակ՝ SIP ընկերությունը ուսումնասիրում է մարդու առևտրային վարքը, որպեսզի ավելի արագ կողմնորոշվի, թե ինչ է մարդն ուզում։ Վիքիպեդիայի մեջ մարդիկ երբ ինչ-որ բան են փնտրում, այդ վարքը կարելի է գրանցել, դրանք ուսումնասիրել։ Ի՞նչ եք կարծում դրանք ի՞նչ օգուտներ կարող են բերել Վիքիպեդիային։

57։29 ― Վստահ չեմ, որ դա բավարարում է Վիքիպեդիայի սկզբունքներին՝ գրացել, թե որ մասնակիցը ինչ է կարդում, բայց եթե մի պահ դրանից հեռանանք, ապա այո, գուցե կարելի է նման մի բան անել՝ recomandation համակարգի նման։ Տեսնել, թե ինչ է հետաքրքրում, որ հոդված քանի րոպե է կարդում։ Բայց անկեղծ ասած՝ դրա օգտագործման մեծ բազա չեմ տենում։ Ի տարբերություն Ֆեյսբուքի և Յություբի, որտեղ մարդ մեծամասամբ չգիտի, թե ինչի համար է եկել և ցանկանում է ժամանակ անցկացնել, պետք է ճիշտ տվյալներ տալ։ Բայց Վիքիպեդիայում մի քիչ ավելի հստակ նպատակադրմամբ են մտնում։ Օրինակ, եթե ես Վիքիպեդիա մուտք եմ գործում ինչ-որ երկրի մասին կարդալու, նշանակում է, որ դա բավական հստակ է, ինձ հետաքրքրում է այդ երկիրը։ Ի տարբերություն Ֆեյսբուքի՝ որտեղ ես չեմ մտնում ինչ-որ հստակ նպատակ չունեմ, ուղղակի ինձ հետաքրքիր է տեսնել՝ թե ինչ կա չկա։ Ինձ թվում է մի քիչ տարբերություն կա սոցիալական ցանցերի և Վիքիպեդիայի միջև։ Ասենք եթե ցանկանում ես ինչ-որ երկրի մասին կարդալ ու շարունակել, մեջտեղներում լիքը ներքին հղումներ կան, որոնք եթե առաջարկությունների տեսքով լինեն, շատ ավելի լավ կլինի։ Ես չեմ կարծում, որ պետք է Վիքիմեդիան այդ գործով զբաղվի, նա կարող է զուտ համագործակցել Գուգլի և այլ ընկերությունների հետ։ Բայց իրականում ինքը որոնողական համակարգ է, որին կոնտենտ է պետք, իսկ Վիքիմեդիան նրան կարող է հետաքրքրել։

Հրանտ - Չեմ ասում, որ Վիքիմեդիան պետքա դրանով զբաղվի։ Վիքիմեդիան կարող է զուտ համագործակցի օրինակ Գուգլի հետ ու իր բոլոր հարցերը լուծի։ Գուգլն ի՞նչ է, ինքը որոնում է, իրեն կոնտենտ է պետք ու դրա համար Վիքիմեդիան իրեն շատ հետաքրքիր է ու այդ պատճառով էլ համագործակցում է իր հետ։ Ֆեյսբուքն ինքն իրենով շատ կոնտենտ է հավաքում, դրա համար ինքը մի քիչ ավելի լավ դիրքում է գտնվում, քան նույն Գուգլն այս պարագայում։ Վիքիպեդիան իրականում գիտելիքների հիմք է մնացածներին կերակրելու համար, քանի որ առանց դրա ոչինչ չես կարող անել՝ առանց կոնտենտի, առանց դատայի։ Շնորհակալություն

Արմեն Քոչարյան - Արհեստական ինտելեկտի հիմնական գաղափարը, որը շուտով դառնալու է շատ մոդեռն, շատ կիրառական, օրինակ նույն հաջողությամբ mobile development ենք անում, որը հետո բոլոր արհեստական ինտելեկտի գրադարաններում շատ խնդիրներ են լուծելու, սխալ կլինի, որ Վիքիպեդիան դրանից հետ մնա։ Գոնե հասկանալ՝ իր օգտվողները ինչ պերսոնաներ ունեն մարքեթինգային ասած, բաժանես 3-10-50 պերսոնայի, թե ամեն մեկը ինչպես է պահում ու թե ամեն մարդու հետ ինչպես կարող է Վիքիպեդիան ավելի պիտանի շփելիության մակարդակի լինի, անհրաժեշտ է, իհարկե։

Ադամ - Ու միգուցե արժի նայել ոչ միայն Ֆեյսբուք և Գուգլ, այլև գիտության մեջ կա citation strength, այսինքն՝ կարելի է շատ մոդելներից վերցնել ու տեսնել՝ որ խմբագիրը կամ բովանդակություն ապահովողներն են ավելի արժեքավոր։ Չգիտեմ, կարող է արդեն կա, ես կարող է Վիքիպեդիայի ներքին մեխանիզմներին լավ չեմ տիրապետում․ ո՞ր էջերն շատ հայտնի և ոչ, վիճելի կամ ոչ, հավաստի կամ ոչ։ Շատ տարբեր ընդունված պարամետրեր կան տարբեր ոլորտներում։ Միգուցե բոլոր խորհուրդ տրվող համակարգերը հիմա տարբեր ձևերով կարող է այստեղ ավելի արժեքավոր համարվեն Վիքիմեդիա առաջնորդների կողմից։

Ավետիք Եսայան - Մերսի շատ։ Նախքան փակելը, կուզենայի, որ ձեզանից յուրաքանչյուրը ամփոփիչ խոսք ասեր, թե ինչպես է տեսնում ընդհանրապես Վիքիմեդիայի զարգացումը, ինչի մեջ շեշտադրումներ արվեն և ինչպես կուզենար դա տեսնել։

Արմեն - Իմ երեխան հիմա Վիքիճամբարում է ու շատ ուրախ եմ դրա համար, ամեն օր զանգ եմ ստանում մի հատ հրճվանքով, թե իրենք այսօր ինչ են արել ու կարծում եմ՝ դա ամենաճիշտ քայլերից մեկն է երիտասարդներին մտցնել այդ գրագիտության ներդրման, կամավորության ճանապարհի մեջ։ Շատ ճիշտ ուղղություն է, իրեն պետք է, ըստ իս, ավելի ինտենսիվ, ավելի շատ դարձնել, որ ավելի շատ երեխաներ այդ ճանապարհը վերցնեն։ Կամավորության ճանապարհը շատ ճիշտ բան է, պետք է իրեն զարգացնել։ Արձագանքներն ամեն օր արդեն ստանում եմ, հիանալի է։ Ամեն օր լավ տրամադրությամբ քնում եմ։

Միքայել Վարդանյան - Ինձ թվում է՝ իր կարևորությունը բովանդակություն գեներացնելն է, ի սկզբանե դա այդպես է եղել, շատ ճիշտ կոնտենտ, ավելի շատ կոնտենտ ու ավելի շատ հնարավորություն տա տարբեր մարդկանց տարբեր տիպի կոնտենտ գեներացնել։ Իր հիմնական ուղղությունը դա է։ Արհեստական ինտելեկտը, machine learning-ը, թե այլ տեխնոլոգիաներ որ օգտագործվելու են, դա ուղղակի պետք են լինելու ուղղակի իր հիմնական ուղղությունը ինչ-որ չափով պահելու համար։

Հրանտ - Հիմնականում համաձայն եմ Միքայելի ասածի հետ։ Իրոք, Վիքիպեդիայի առաքելությունը երևի այդ բարձրակարգ բովանդակություն գեներացնելն է, ու դա բավական լավ է ստացվում Վիքիպեդիայի մոտ ու ինձ թվում է շատ պետք չի փոխել, շատ նորություններ մտցնել։ Տեխնոլոգիաների հետ կապված՝ պետք է ուղղակի օգտագործել այդ պահին եղած տեխնոլոգիաները՝ ավելի հասանելու դարձնելու համար մարդկանց, օրինակ նույն այդ աուդիոն կարող է հասանելի դարձնի զբաղված մարդկանց կամ տեսողության խնդիրներ ունեցող մարդկանց։ Մատուցման առումով կարծում եմ, որ պետք է ակտիվ հետևել տեխնոլոգիական զարգացմանը և հանկարծ այնպես չանել, որ Վիքիպեդիան դառնա ինֆորմացիայի ինչ-որ հնացած աղբյուր, ինչպես որ հիմա ավելի դասական բնույթի հանրագիտարաններն են։ Սա շատ կարևոր է, բայց նաև պետք է զգույշ լինել, որ այդ տեխնոլոգիաները շատ չփոփոխեն կոնտենտի գեներացման մեխանիզմները, որոնք հիմա շատ լավ են աշխատում, այսինքն՝ այդ նույն մոդեռացիան, ես օրինակ մի քիչ կզգուշանայի վստահել։

Ադամ - Հաջող նախագիծ է, գրելը կամ կարդալն օգտակար է մարդու համար։ Ես էլ 10 տարի առաջ գրել եմ։ Ըստ իս՝ առաջնայինն այժմ այլ լեզուներն են։ Անգլերենը շատ դանդաղ է աճում, սակայն համացանցից օգտվողները շատ արագ են աճում։ Շուտով կլինի 7 մլրդ համացանցից օգտվողներ ու 1 մլրդ անգլախոս։

Ավետիք - Մենք այսքանով կարող ենք վերջացնել մեր պանելը։

Արթուր - Դիմենք դահլիճին, եթե հարցեր կան։

Հարց - Բարև ձեզ։ Տիգրան Բարսեղյան։ Ես ծրագրավորող եմ ու 2 հարց ունեմ՝ արհեստական ինտելեկտի հետ կապված։ Հարց 1․ ձեր կարծիքով երբ կլինի այն զարգացումն արհեստական ինտելեկտի, որ տվյալների վերլուծությունից բացի արդեն ռեալ արհեստական ինտելեկտ ստանալու քայլեր կատարվեն։ Հարց 2․ Իմ սուբյեկտիվ կարծիքն է, որ Վիքիպեդիայում արհեստական ինտելեկտը տվյալների վերլուծությունից բացի ավելի զարգանալու կարիք չունի։ Դուք ի՞նչ եք կարծում՝ պե՞տք է արհեստական ինտելեկտը Վիքիպեդիայի համար ավելի զարգացնել։ Շնորհակալություն

Առաջին հարցին ես ասեմ 2026 թվականին, թող Հրանտը չհամաձայնվի։ Երկրորդի մասով դե ես ասացի, ինքը user learning-ի, contributer learning-ի, արհեստական ինտելեկտի մասով էլի կարող է զարգացնի, որը ռազմավարական է իր համար, այսինքն՝ ցանկացած արհեստական ինտելեկտ, որն օգնում է ռազմավարությունը լավացնել, ցանկացած արհեստական ինտելեկտ, որն օգնում է համայնքն ուժեղացնել, որովհետև Ձեր ասած արհեստական ինտելեկտը միայն այն ռազմավարությանն է օգնում, որը կարդացողի ռազմավարությունն է, այսինքն՝ ովքեր են Վիքիպեդիայից օգտվում, ամեն մեկի շրջանակում արհեստական ինտելեկտը անելիք ունի։

Առաջին հարցին պատասխանեմ։ Ինձ թվում է՝ արդեն իսկ կա արհեստական ինտելեկտի Ձեր ասած որոշում ընդունելը, տվյալների վերլուծությունից արդեն հեռացել ենք։ Տվյալների վերլուծությունը միայն անհրաժեշտ է, որ որոշումը կայացվի։ Առանց տվյալների վերլուծության ոչ մի արհեստական ինտելեկտ չի կարող որոշում կայացնել ու հիմա, որ նայեք բոլոր խորհուրդները և այլն և այլն, և մեր մոտ էլ առաջին քայլը տվյալները հավաքելն է, տվյալները մաքրելն է, տվյալները ճիշտ ձևով վերլուծելն է, երրորդ քայլը այդ տվյալների հիման վրա ճիշտ որոշում կայացնելն է ու շատ տեղեր կան, որ դա գործածվում է, ուղղակի հիմա բոլորը փորձում են դա լավացնել։

Ավետիք - Արհեստական ինտելեկտի մասին իմ կարծիքով կա մի փոքր թյուր պատկերացում, որ դա մարդը չէ բոլորովին։ Արհեստական ինտելեկտը եղել է նույնիսկ 60-ական թվականներին, երբ որ սաղմնային վիճակում էր։ Եթե կա որևէ որոշում կայացնելու խնդիր, վերլուծության արդյունքում դա արդեն արհեստական ինտելեկտ է։

Հարց - Հարցս Վիքիհարթակի և Գուգլ վերլուծության կապի մասին է։ Արդյոք դրա հնարավորությունը տեսնում ես, թե ոչ։ Վիքիի մեջ որ հոդված կարդում եք, այնտեղ հղումներ կան, որոնք հնարավորություն են տալիս ծանոթանալու դրա հետ կապակցված այլ թեմաների բովանդակությանը։ Հոդված գրողը որ բառը որ հղում դրեց, դրանով գնում է այդ բառին։ Հաշվի առնելով, որ նույն կոնցպետի կամ նույն խնդրի հետ կապված լրիվ այլ հոդվածներ կարող են լինել, որոնք ավելի ամբողջական կարող են լինել կամ ավելի լավը լինեն, նրանք այդ հոդվածների հետ չեն կապակցվում։ Այսինքն, եթե հնարավորություն լինի Գուգլ վերլուծությունն ինքը օգնում է, թե հասկանալով, որ այդ կայքից որտեղ են ավելի շատ հղումներ կատարում և ինչ կայքից են ավելի շատ օգտվում։ Եթե Գուգլ վերլուծությունը բերի որոշակի վիճակագրություն, և այդ հղումներն ավտոմատ գոյանան և ոչ թե ամենաառաջին հոդված գրողը ինքը հղումը դնի և դրանից հետո բոլոր օգտատերերը պարզապես այդ հղմանը սեղմելով գնան, այլ համակարգն ինքը ստեղծի այդ հղումը՝ հաշվի առնելով, թե օգտատերերն ավելի շատ որտեղ են որոնումը կատարում՝ ելնելով տվյալ հոդվածի որակից։ Ես ուղղակի ուզում եմ հասկանալ, թե ՏՏ տեսանկյունից հնարավոր է այդ խնդիրը լուծել, թե չէ։

Կարո՞ղ եք օրինակ բերել, թե երբ է լինում, որ հղում են անում ու դա ամենալավ հղումը չէ։ Ես որքան հասկանում եմ, եթե տեքստի մեջ գրված է որևէ երևույթի մասին ու հղումը դրվում է հենց այդ երևույթների վրա։ Ինչպե՞ս է հնարավոր, որ հետո առաջանա մի հատ հոդված, որն ավելի լավն է, ավելի լավ է նկարագրում այդ երևույթը, քան այդ երևույթի մասին հոդվածը։ Խնդրում եմ օրինակ բերեք։

Հարց - Օրինակ, երբ խոսում ենք double checking-ի մասին, այսինքն՝ կարող է նույն երևույթի հետ կապված մի վերնագիրը լեռնաշղթա է գրած, մյուսը՝ լեռների շարան է գրած, և դրանք տարբեր հոդվածներ են, այսինքն՝ այդ օգտատերերը, որ ստեղծում են այդ հոդվածները, մեկը մի վերնագիր է դնում, մյուսը՝ մի։

Հրանտ - Ուղղակի պետք է այդ հոդվածները ձուլել։ Վիքիպեդիայում այդ խնդիրը շատ ակտուալ է, երբ որ դուք ունեք տարբեր աղբյուրներ նույն ինֆորմացիայի մասին։ Վիքիպեդիայում չպետք է լինի նույն բանի մասին 2 հոդված։

Ազնիվ - Ինչ-որ խոսեցինք արևելահայերենի և արևմտահայերենի հետ կապված, շատ հաճելի է, եթե այդպիսի ծրագիր մշակվի արևելահայերենը արևմտահայերենի վերածի և արևմտահայերենը արևելահայերենի, սակայն դա հսկա աշխատանք է, որովհետև միայն վերածելու խնդիր չէ․ ուղղագրությունը, լեզվամտածողությունը ուրիշ է, բառապաշարը, նույն բառերը տարբեր իմաստներով կօգտագործվեն արևելահայերենի և արևմտահայերենի մեջ։ Լուրջ աշխատանք է։ շատ լավ կլինի, որ այդպիսի ծրագիր մշակվի։ Իսկ ավանդական կոճակի հետ կապված ինչ-որ նշեցիք, ինչ որ կա հիմա, կատարյալ չէ, սխալներով լեցուն է, խմբագրողները կփորձեն հոդվածները արևմտահայերենի վերածել այդ ավանդական կոճակը սեղմելով, որ արդեն սխալներով լի է, լեզուն չի փոխվում։ Կարծում եմ պետք է ժամանակավորապես հրաժարվել դրանից, մինչև որ կատարյալ ձևով մշակվի այդպիսի մի ծրագիր և գործարկվի։ Շնորհակալություն

Սուսաննա - Քանի որ արևմտահայերենի և արևելահայերենի թարգմանության հարցը բարձրացավ․ նախ Արևմտահայերեն Վիքիպեդիան պետք է առանձնացվի։ Մենք հիմա դիմել ենք հանձնաժողովին ISO կոդ ստանալու համար, և հուսով եմ՝ մինչև այս տարվա վերջ կլինի և արևմտահայերեն հոդվածները կառանձնացվեն որպես առանձին Վիքիպեդիա։ Բացի դրանից, արևելահայերենից արհեստական թարգմանությունը ես գտնում եմ մեր ազգի համար սխալ, որովհետև Վիքիպեդիան ինքը պրոցես է, Վիքիպեդիայում ներդրում անելը պրոցես է, աճեցնում է արևմտահայերենով խոսող սերունդ և ակտուալ է ավելի դարձնում։ Ինչպես գիտեք մենք աշխատում ենք այդ ուղղությամբ Գյուլբենկյան Հիմնադրամի հետ։ Մենք խրախուսում ենք այլ լեզուներից թարգմանությունները արևմտահայերեն, քանի որ լեզվամտածողությունը խախտվում է և կարող է ուղղակի անցնեն արևելահայերենի, շփոթմունքներ առաջանան։

Հրանտ - Ես ուզում եմ մի հատ հստակեցում։ Ես չեմ ասում, որ արժի բոլոր հոդվածներն արևելահայերենից թարգմանել արևմտահայերեն ու դա մատուցել որպես Վիքիպեդիայի դատա։ Դա ուղղակի որպես գործիք կարող է լինել Գուգլ թրանսլեյթի նման, որը չի փոխարինի Վիքիպեդիայում կոնտենտ ստեղծելուն։ Դա կարդացողներին է օգնելու, ոչ թե գրողներին։

Ադամ - Ես կասեի, որ առանց 2 Հայերեն Վիքիպեդիա, թարգմանություն չի ստացվի, որովհետև Վիքիպեդիայից սովորում են։ Իմ ընտանիքը Հարավսլավիայից է։ Ես Գուգլում շատ եմ առնչվել Սերբախորվաթերենի հետ ու ես շնորհակալ եմ իրենց, որ շատ գործ են տվել ինձ։ Ինձ թվում է, որ դա սխալ ճանապարհ է հայերենի համար, որովհետև հիմա ունեն սերբերեն, խորվաթերեն, բոսներեն, սերբոխորվաթերեն Վիքիպեդիա ու Չերնոգորյան, Մոնտենեգրոյի Վիքիպեդիա չկա, դեռ չեք լսել, բայց կոնցեպտը արդեն կա։ Մի նոր տառ են հորինել, Ալբաներենն էլ է լավ օրինակ, 2 տարբերակ կա ալբաներենի, բայց նույն Վիքիպեդիա ունեն։ Ինձ թվում է, որ ավելի արժի այդ տարբերակով։

Սուսաննա Մկրտչյան - Ճիշտն ասած, որ նույն լեզուն է, տարբեր կարծիքներ կան արևմտահայերենը, արևելահայերենը։ Ուղղակի Վիքիպեդիան ստեղծել արևմտահայերենով, այդ գաղափարը ծագեց նրա համար, որ եթե չլինի արևմտահայերեն Վիքիպեդիան մենք կկորցնենք արևմտահայերեն խոսո մարդկանց, որովհետև նրանք չեն կարդալու արևելահայերենով, կարդալու են անգլերեն, ֆրանսերեն և այլ լեզուներով։ Եվ արհեստականորեն մի լեզու պահելը ըստ իս սխալ է։ Եթե հետագայում մեկը կգերակշռի թող էտպես էլ լինի, բայց արհեստականորեն սովետական մտածելակերպով ասել, որ միայն մի լեզուն պետք է լինի սխալ է։ Ես չեմ ասում, որ իրար հակադարձենք, ուղղակի ինչի համար ենք որոշել արևմտահայերենը տանել առաջ, և սփյուռքը խանդավառությամբ ընդունեց։

Ադամ - Սա մի քիչ սովետական սխալ է, անգլերենով օրինակ ազատ է, եթե ուզում ես բրիտաներեն գրել կարող ես, նույնը պետք է լինի հայերենում։

Սուսաննա Մկրտչյան - Չէ, մենք էտ խնդիրը ունեինք, հոդվածի կեսը գրում էին արևմտահայերենով, կեսը արևելահայերենով։ Իսկ հիմա առանձին են և նորմալ է։

Ադամ - Իմ տեսանկյունից Գուգլն էլ է էտ մոդելն օգտագործում, Ֆեյսբուքն էլ, ես էլ եմ Ֆեյսբուքի մոդելն օգտագործում իմ համեստ ընկերությունում և կարծում եմ որ պետք է խառը լինի միքս արվի։ Եթե լրիվ միքս լինի լավ կլինի, դեռ հայերենում քիչ են տարբերակները, իսկ մյուսներում շատ։

Սուսաննա Մկրտչյան - Հարց բոլորին․ ինչպես վիքիհամայնք բերել ծրագրավորողներին։ Սա շատ կարևորում եմ, եթե վիքիհամայնքում լինեն իրենք, կարող են շատ հարցեր լուծել, սկզբում թեկուզ որպես կամավոր, իսկ հետո հուսով եմ կկարողանանք բերել ֆինանսավորում, և թեկուզ մի կից լաբորատորիա բացվի։ Սկզբում որպես խմբագրող լինեն, որպեսզի պատկերացնեն քայլերը, և հետագայում սկսեն տարբեր խնդիրներ լուծել վիքիպեդիայում։

Արմեն Քոչարյան - Իմ կարծիքով, կամավորությունը սկսվում է գիտակցությունից, իսկ գիտակցումն էլ խնդիրների տեսնելուց։ Ինձ թվում է, որ իրենց պետք է ուղղորդեն հին վիքիպեդիստները։ Նրանք պետք է օգնեն, ձևակերպեն խնդիրը, և իրենք էլ սկսեն շփվել, մոտիվացվել և արդեն սկսեն գործ անել։