Apéndice:Lista Swadesh lenguas originarias habladas en Chile

De Wikcionario, el diccionario libre

Lista Swadesh: lenguas originarias habladas en Chile[editar]

Inglés Aimara Kunza Mapudungun Quechua Rapanui Español
1 I* jiwasa (inclusivo),
naya (exclusivo)
ackcka/ack'cka iñche ñuqa āu,
koau
yo
2 you (singular),
thou (archaic)
juma tchema eymi qam koe,
kokoe
,
vos,
usted (formal)
3 he,
she
jupa [[]] fey pay īa,
koīa,
aīa
él,
ella
4 we* jiwasanaka (inclusivo),
nayanaka (exclusivo)
ckun, ckuna iñchiñ,
iñchiw (dual)
ñuqanchik (inclusivo),
ñuqayku (exclusivo)
tātou,
kotātou (inclusivos);
matou,
komatou (exclusivos);
taūa (dual: tú y yo),
maûa (dual: él/ella y yo)
nosotros,
nosotras
5 you (plural) jumanaka tchími eymün,
eymu (dual)
qamkuna korua,
korua arurua (dual)
vosotros,
vosotras (informal, España),
ustedes (América; formal, España)
6 they jupanaka ickota feyengün,
feyengu (dual)
paykuna raūa,
koraūa;
raūa arurua (dual)
ellos,
ellas
7 this* aksa,
aka
aâya,
anta
fa,
fachi,
tüfa,
tüfachi
kay nei este
8 that* uka ckatchi fey,
feychi
chay ena,
era
ese,
aquel
9 here akana,
akja
aiss,
ap-ps
faw,
famew,
tüfa mew
kaypi ī,
inei
aquí,
acá
10 there khana [[]] tiye mew,
tüye mew,
eye,
uye eyew
chaypi,
jaqaypi
,
nainā,
airā-era
ahí,
allí,
allá
11 who* khiti [[]] iney,
iñey
pi a'ai quién
12 what* kuna [[]] chem jay aha qué
13 where kawki,
kawkina,
kawkha
[[]] chew manchay,
may,
maypi,
maypin
,
ihē,
i kona hē
dónde
14 when [[]] [[]] chumül jayk'ax,
mayk'ax
angahē cuándo
15 how [[]] [[]] chum,
chumngechi
imayna pehe cómo
16 not* jani ackanu,
sickin
-ki- (modo volitivo),
-la- (modo real),
-nu,
-no- (modo hipotético),
mu (adverbio),
no
mana ina,
kai
no
17 all* q'ala baini fill,
kom
tukuy,
jinantin,
llapa
ananake,
anakeanake
todo
18 many* alluxa,
yamphi,
ancha,
anchaki
cke aḻün,
fenten,
fentren
[[]] rahi muchos,
muchas
19 some yaqhipa [[]] kiñeke wakillan [[]] algunos,
algunas;
unos,
unas
20 few juk'a,
pisi,
k'atalla
[[]] pichi pisi iti-iti poco
21 other yaqha,
wasa
[[]] ka wax tahi otro,
otros;
otra,
otras
22 one* maya semma kiñe huk ka tahi,
e tahi (adj.)
uno
23 two* paya ppoya epu iskay ka rua,
e rua (adj.)
dos
24 three kimsa ppálama küla kimsa ka toru,
e toru (adj.)
tres
25 four pusi chchalpa meli tawa ka há,
e há (adj.)
cuatro
26 five phisqa mútusma kechu pichqa ka rima,
e rima (adj.)
cinco
27 big* jach'a ckapur futa,
fucha
jatun nui nui grande
28 long* sayt'u [[]] wif sayt'u,
suni
roa,
roaroa,
tauroa
largo
29 wide phullch'u ckackar fücha rume,
fücha rupa
qhanqa [[]] ancho
30 thick lankhu,
thuru
[[]] fücha rume (objetos),
fücha rupa
pathu,
rakhu
[[]] grueso
31 heavy jathi [[]] fanün llasa pangaha'a pesado
32 small* jisk'a [[]] pichi ch'ilikuti,
juch'uy
iti,
iti iti
pequeño
33 short ila [[]] pichi,
pütru
[[]] poto,
potopoto,
taupoto
corto
34 narrow k'ullk'u,
t'iqi
[[]] ngütraf,
pichi rume,
pichi rupa
k'ullku,
k'iski
[[]] estrecho,
angosto
35 thin juch'usa [[]] pichi rume,
pichi rupa
ñañu rai-rai delgado,
flaco
36 woman* warmi lickau domo warmi vī'e,
vahine
mujer
37 man (adult male) chacha sima wentru qhari tangata hombre
38 man* (human being) jaqi [[]] che,
wentru
runa tangata hombre
39 child lala (niño),
lulu (niña)
pauna,
ppauna
pichi wentru (niño),
pichi domo (niña)
wawa poki;
poki tamaroa,
poki tane (niño);
poki tamahahine,
poki vī'e,
poki vahine (niña)
niño,
niña
40 wife warmi [[]] kure,
domo
warmi vī'e esposa,
mujer
41 husband chacha,
jaynu
sima füta,
wentru
qhari kenu esposo,
marido
42 mother tayka,
mama
patta/pat'ta ñuke mama nua (arcaico),
matu'a poreko,
matu'a tamahahine
madre
43 father awki,
tata
tickan chao,
chaw
tayta koro (arcaico),
matu'a tamaroa,
padre
44 animal uywa (doméstico),
warqa (salvaje)
[[]] kulliñ uywa īka,
manu
animal
45 fish* challwa,
chawlla
ckacktchi challwa challwa ika pez,
pescado
46 bird* jamach'i laatchir,
latchir
üñüm pisqu manu ave,
pájaro
47 dog* anu lockma trewa allqu paihenga perro
48 louse* lap'a,
la'pa
hebir,
horckan
ṯüṉ,
tün
usa kutu piojo
49 snake asiru [[]] filu mach'aqway [[]] serpiente,
culebra
50 worm laq'u [[]] piru kuru o'i o'i gusano
51 tree* quqa ttóckomar/tócomar mamüll,
aliweṉ (árbol nativo)
sach'a miro árbol
52 forest [[]] [[]] lemu,
mawidantu
sach'a-sach'a [[]] bosque
53 stick lawa [[]] mamüll k'aspi kohoa,
miro
palo
54 fruit achu [[]] füṉmamüll ruru hua fruta
55 seed* jatha,
muju
[[]] füṉ,
fün
muru karu semilla
56 leaf* laphi,
llaqa
ckatta tapül raphi rau,
raupā
hoja
57 root* saphi ckapar folil saphi āka raíz
58 bark* (from tree) [[]] tchacktchastur trolef yura qara kiri miro corteza
59 flower panqara putchur,
tticka
rayen tuktu pua,
tiare (tahitiano)
flor
60 grass qura,
q'achu
[[]] kachu qhura maūku hierba,
pasto
61 rope kira (cordel) [[]] def waska taūra cuerda,
lazo,
soga
62 skin* janchi ckati trawa qara kiri piel
63 meat aycha sábur ilo aycha kiko carne
64 blood* wila laari,
lay-ir
mollfüñ yawar toto sangre
65 bone* ch'akha [[]] foro tullu ivi hueso
66 fat* (n.) lik'i [[]] iwiñ wira [[]] grasa
67 egg* k'awna ckauti kuram runtu māmari huevo
68 horn* waxra backra,
pputo
müta waqra tara cuerno
69 tail* wich'inka,
wich'inkha
[[]] külen chupa hiku cola
70 feather* phuyu ack-iu pichuñ,
pichun
phuru huhuru pluma
71 hair* ñik'uta [[]] kaḻ longko,
longko
chukcha rau'oho cabello,
pelo
72 head* p'iqi lacksi longko uma pu'oko cabeza
73 ear* jinchu ckaickai pilun rinri taringa oreja
74 eye* nayra ckepe,
ckepi
nge ñawi mata ojo
75 nose* nasa seppi yu sinqa ihu nariz
76 mouth* laka [[]] wüṉ simi haha boca
77 tooth* laka ch'akha ckénia,
cheu-uy
foro kiru niho diente
78 tongue* laxra [[]] kewüṉ,
kewen
qallu arero lengua
79 fingernail sillu ckenni wili sillu akikuku,
maikuku
uña
80 foot* kayu ckutchir ṉamüṉ chaki va'e pie
81 leg chara nan, nanni chang chanka horeko va'e pierna
82 knee* qunquri [[]] luku qunqur turi rodilla
83 hand* ampara suy-i küwü maki rima mano
84 wing chhiqha ack-iu müpü rapra karā ala
85 belly* puraka,
phathanka (estómago)
ckani llawe,
pütra (estómago)
hiq'i (estómago) kopū (estómago),
manava
barriga,
panza,
vientre
86 guts jiphilla [[]] küllche mikhuna yawri kokoma entrañas,
tripas
87 neck* kunka [[]] peḻ,
topeḻ (nuca)
kunka ngao cuello
88 back ati [[]] furi wasa tu'a ivi,
tua'ivi
espalda
89 breast* ñuñu (mama) aytia,
ckatnu
moyo (mama),
ruku
ñuñu (mama) ūma pecho
90 heart* lluqu tchitack piwke sunqu inanga,
mahatu
corazón
91 liver* k'iwcha himri ke kukupin ate ánu ánu,
ate hio hio
hígado
92 drink* umaña ckacktur,
haitatur
putun,
püton
upyay unu beber,
tomar
93 eat* manq'aña holmtur in mikhuy,
saxsay
kai comer
94 bite* achuraña (uno por uno) becknatur ünan khaniy,
p'atay
ngau morder
95 suck ch'amuña,
q'awiña (frutos)
[[]] üfun;
fochidün,
fochüdün (extraer chupando)
ch'unkay omo-omo chupar
96 spit axsuña,
thusaña
[[]] tofkün thuqay a'amu escupir
97 vomit waq'aqiña ppotuntur rapin [[]] rua vomitar
98 blow phusaña ppúputur pimun phukuy puhi soplar
99 breathe samaña hatckatchatur,
hatratchatur
neyün samay hangu-hangu respirar
100 laugh laruña [[]] ayen asiy kata reír
101 see* uñjaña mincktur pen,
adkintun,
kintun
rikhuy take'a ver
102 hear* [[]] batchckatur,
yébitur
allkün,
allkütun (escuchar)
uyariy ngaro'a oír
103 know* (a fact) uñt'aña,
yatiña
[[]] kimün yachay ma'a saber
104 think lup'iña [[]] rakiduamün llup'iy mana'u pensar
105 smell mukhiña [[]] ṉümütun (olfatear) muskhiy hongi oler
106 fear axsaraña ckunatur llükan manchay mataku temer
107 sleep* ikiña tulur umawtun puñuy hā'uru dormir
108 live jakaña ckausatur mongen kawsay ora vivir
109 die* jiwaña [[]] ḻan wañuy mate morir
110 kill* jiwarpaña lattatur ḻangümün,
ḻanemün
wañuchiy tinga'i matar
111 fight ajaña,
ch'axwaña,
juchikiña
[[]] kewan,
nalün (agredir, castigar, pegar),
weychan (guerrear)
awqay,
tinkuy
taū pelear
112 hunt [[]] [[]] tun,
nun,
nün (agarrar, coger)
[[]] [[]] cazar
113 hit nuwaña [[]] mütrongün,
tralofün,
trepun (con un palo)
takay tingi-tingi golpear
114 cut muruña (pelo) [[]] katrün khuchuy,
laray (en lonjas),
tumiy (con cuchillo),
muruy (el pelo)
hati-hati cortar
115 split pachjaña (por mitades),
pachjt'aña (en muchos pedazos)
[[]] wüdkan (dividirse, partirse),
lakan (por mitades);
iratun (leña)
[[]] avahi partir
116 stab [[]] [[]] chünarun,
chungarun
t'uxsiy [[]] apuñalar
117 scratch ch'iyaña,
jurqhiña,
kisuña,
k'isuqaña
backaratur ruefün,
ruen,
rifkan (arañar),
wicharün (rasgar)
jasp'iy,
llik'iy
[[]] arañar,
rascar,
rasgar
118 dig alliña baâlatur rengan,
kaykün (con azadón)
allay [[]] cavar
119 swim* tuyuña [[]] weyelün tuytuy kau nadar
120 fly* (v.) jalaña,
tuyuña
[[]] müpün,
müpütun,
pinüfün (sin alas),
üpünün (las aves)
phaway rere volar
121 walk* aywiña (en grupo),
kuykuña (cuidadosamente)
[[]] miawün (andar),
trekan
puriy ha'ere caminar
122 come* jutaña hautur küpan jamuy oho mai venir
123 lie* ikintaña,
jaqusiña,
jipiña (yacer),
winkuña
[[]] kudun (acostarse);
renengkülen,
renülen (yacer sobre)
siriy,
winkuy
moe acostarse,
echarse,
tenderse
124 sit* qunuña [[]] anün [[]] noho sentarse
125 stand* sayaña,
sayt'aña
[[]] witralen,
witrapüran (ponerse de pie)
sayay maroa estar de pie
126 turn mult'iña [[]] tiawün (girar, virar),
melarün (alguien en el suelo),
trantun,
trantunlükun (árboles)
[[]] [[]] voltear
127 fall liwisiña,
tinkuña
[[]] llangkün,
nagün (bajar),
tranün (derribar)
urmay hinga caer
128 give* churaña,
waxt'aña
ckantur elun,
ulün
quy avai dar
129 hold asxasiña,
katurapiña
[[]] tunien [[]] [[]] sostener
130 squeeze ñitiña,
q'apiña (con la mano)
[[]] füyümün,
üpümün (con cuerdas y lazos)
mat'iy ngatu apretar
131 rub jusq'uña,
khakhuña (granos)
[[]] ngüñkün (ropa),
pingüdün
khituy,
qhaquy
[[]] frotar
132 wash jariña (platos, cara),
t'axsuña (objetos flexibles)
[[]] küchan mayllay,
t'axsay (el pelo)
tata lavar
133 wipe phiskhuña [[]] liftun,
lipümün
[[]] haka ma'itaki limpiar
134 pull mithaña sorútur witran tiray haro jalar,
tirar
135 push nukhuña [[]] pelün,
peltrün
tanqay toto'i empujar
136 throw jaquña [[]] ütrüfün;
ütrüfelün,
ütrüftun (tirar a alguien algo)
chuqay āva arrojar,
tirar
137 tie chinuña [[]] ñayfin (amarrar),
trarin,
trarün
watay haha'u atar
138 sew ch'ukuña [[]] ñidüfün,
wipun
siray tia coser
139 count jakhuña [[]] rakin [[]] tataku contar
140 say* saña hammatur pin,
feypin
[[]] decir
141 sing jaylliña [[]] ülkantun jaylliy ako cantar
142 play anataña [[]] awkantun phullay kori,
kokori
jugar
143 float tuyuña [[]] künayün tuytuy ranga-ranga flotar
144 flow ch'illch'iña [[]] witrun [[]] tehe fluir
145 freeze luxuña [[]] piliñün,
trangliñün
qasay [[]] helar
146 swell p'usuña,
p'unkiña,
punkiña
[[]] poyün punkiy ahu-ahu hincharse
147 sun* inti,
willka (arcaico, ritual)
ckapin, ckaâpin aṉtü,
aṉṯü
inti ra'ā sol
148 moon* phaxsi ckamur küyeṉ killa mahina luna
149 star* warawara haalar wangüleṉ quyllur hetu'u estrella
150 water* uma ack,
puri,
puye,
yacko
ko yaku vai agua
151 rain* jallu saire,
sairi
maw,
mawüṉ
para ūa lluvia
152 river jawira back-cka/back'cka ḻewfü,
lewfü
mayu [[]] río
153 lake quta [[]] ḻafkeṉ,
pichiḻafkeṉ,
weyko
qucha [[]] lago
154 sea jach'a quta,
mama quta,
lamarquta (español)
[[]] ḻafkeṉ jatun qucha,
mamaqucha,
lamar qucha (español)
vaikava mar
155 salt jayu ckuta,
ckutta
chadi kachi miti sal
156 stone* qala ckaitchi kura rumi ma'ea piedra
157 sand* ch'alla horckte kuyum aqu 'one arena
158 dust turmi [[]] trufür ñut'u jallp'a [[]] polvo
159 earth* pacha [[]] mapu pacha,
tiksimuyu
henua,
kainga
tierra
160 cloud* qinaya [[]] tromü phuyu rangi nube
161 fog urpu [[]] chiway,
trukur
pacha phuyu kapua niebla,
bruma
162 sky laqampu [[]] kallfü wenu janaxpacha rangi cielo
163 wind thaya [[]] kürüf wayra tokerau viento
164 snow khunu tchimir,
tsimir
pire,
üñi
rit'i [[]] nieve
165 ice chhullunkhaya,
chhullunkhiya
[[]] piliñ chullunku [[]] hielo
166 smoke* jiq'i,
jiwq'i
[[]] fitrun q'usñi au humo
167 fire* nina humur,
ckelar
kütral nina ahi fuego
168 ashes* qhilla [[]] trufken uchpa eo eo,
ikuvera
cenizas
169 burn* qanqiña [[]] lüfün kanay vera quemarse
170 road* thaki beter rüpü ñan
yan
ara camino
171 mountain* qullu ckabur mawida urqu ma'unga montaña
172 red* wila;
chupika (rojo carne)
lari kelü puka henga henga,
hero hero,
mea mea,
reto reto
rojo
173 green* ch'uxña ckaâri,
ckari
karü q'umir rito mata verde
174 yellow* q'illu;
churi (amarillo pálido)
[[]] chod;
podkura,
polkura (amarillo pálido)
q'illu toua māmari amarillo
175 white* janq'u [[]] liüg,
lig,
lüg,
fülang
yuraq tea tea blanco
176 black* ch'iyara atchi,
haatchi
kurü yana kere kere,
uri uri
negro
177 night* aruma atán puṉ tuta noche
178 day uru ckaâpin aṉtü,
aṉṯü
p'unchaw ra'ā,
mahana
día
179 year mara chetti (?) tripaṉtü,
tripaṉṯü
wata ta'u año
180 warm* llaphi [[]] alin,
allus
q'uñi mahana cálido,
tibio
181 cold* ch'uñu serar,
tserar
wütrü chiri take'o frío
182 full* phuqha [[]] apo junt'a lleno
183 new* machaqa [[]] we musux ho'ou nuevo
184 old thantha [[]] fücha (masculino),
kude (femenino),
wintu (cosas, animales)
machu tūai viejo
185 good* suma jaqi ckaya,
ckaâya;
ckackchi,
ckacktchir (alimento)
küme allin,
k'acha
riva-riva bueno
186 bad ñanqha baltchar üñfi,
weda
[[]] kino,
rake rake
malo
187 rotten ñusata becktchi,
ckaimaiñir
funa,
füna
ismusqa,
p'usqusqa
piro podrido
188 dirty ch'islli [[]] pod ch'ichi hava hava,
īngo ingo
sucio
189 straight chiqapa [[]] nor,
itro
chiqan titika recto
190 round* muruq'u [[]] chingked muyu taka-taka redondo
191 sharp [[]] [[]] yun t'upasqa ka'i-ka'i afilado
192 dull muru,
muthu
[[]] yuñelay [[]] puni desafilado,
romo
193 smooth quña,
llusk'a
yampu ngüfar jasa,
p'alta,
p'allta
mohi-mohi suave,
liso
194 wet juri [[]] ngüfor,
narfü,
kuchu
ch'aran rari mojado
195 dry* phara,
waña,
qhulu
ckein-tcha piwü ch'aki paka-paka seco
196 correct chiqaki
chiqapa
[[]] nor,
ad
[[]] titika correcto
197 near jak'a [[]] ina,
llekü,
lleküñma,
pülle
[[]] hahine,
tupuaki
cerca
198 far jaya [[]] alümapu,
kamapu
karu kumi lejos
199 right kupi ckonnir man paña mata'u,
rara mata'u
derecha
200 left ch'iqa ckapir wele lluq'i maui,
rara maui
izquierda
201 at [[]] [[]] mew -pi,
-paq
i a,
en,
ante
202 in [[]] ay mew -pi,
-paq
i en
203 with [[]] ckol mew,
mo,
engu,
engün
-wan hai (mediante, por medio de) con
204 and [[]] [[]] ka [[]] 'e,
me,
pe,
piri
y,
e
205 if [[]] [[]] feley,
feley may
-pti si
206 because [[]] [[]] mew -rayku o te aha porque
207 name* suti tchei üy suti īngoa nombre

Bibliografía[editar]

Aimara[editar]

Kunza[editar]

  • Vaïsse, Emilio F., Félix Segundo Hoyos y Aníbal Echeverría i Reyes. 1896. Glosario de la Lengua Atacameña. Santiago: Impresa Cervantes. 36 p.

Mapudungun[editar]

  • Armayor, Óscar, ed. 2003. Diccionario Mapuche Mapuche-Español / Español-Mapuche. Buenos Aires: Guadal. 351 p. ISBN 987-1134-51-7
  • Augusta, Félix José de. 1990. Gramática Mapuche Bilingüe. Santiago: Séneca. 344 p.
  • Hernández Sallés, Arturo, Nelly Ramos Pizarro y Carlos Cárcamo Luna. 2005. Diccionario Mapudungun Español Inglés. Santiago: Pehuén. 146 p. 5.ª ed. ISBN 956-16-0249-0
  • Muñoz Huenchún, Rafael, ed. 2006. Diccionario Mapuche Mapudungun-Español / Español-Mapudungun. Santiago: Centro Gráfico. 253 p. ISBN 956-8287-99-X

Quechua[editar]

Rapanui[editar]

  • Englert, Sebastián. 1978. Idioma Rapanui Gramática y Diccionario del antiguo idioma de la Isla de Pascua. Santiago: U. de Chile. 287 p. 2.ª ed.
  • Hernández Sallés, Arturo y Nelly Ramos Pizarro et al. 2006. Diccionario Rapa Nui Español Inglés Francés. Santiago: Pehuén. 152 p. 2.ª ed. ISBN 956-16-0338-1