Small Wikipedia Community Sustainability/Wikidata/tt

Милләтеңә һәм аның теленә якты киләчәк телисеңме? Үз кулларыңа алчы! Ничек? Бу телдәге Википедиягә кертем ясарга, тупланган белем һәм тәҗрибәң белән уртаклашырга башла!

Заманча телнең коммуникацион кыйммәте

Other languages:

English · русский · татарча / tatarça

“	Заманча тормышның практик биремнәрне чишүдә дәлилләнгән кыйммәте булмаган аерым мәдәни феномен яки аны барлыкка китерүдә һәм хезмәтләндерүдә кулланылган телләр һәм карашларны ясалма килеш яшәтү руник әлифба яки башка берәр тарихи технологиягә табынуга тиң.	”
— Фәрһад Фәткуллин^[1]

Бар дәүләт хезмәтләре һәм башка сервисларга, шулай ук бар цифрлы документларга беръүк заманда һәм мәңгегә планетаның бар телләрендә кулланырлык булуын, һәм охшаш килеш теләсә нинди кеше яки әйберләр Интернеты объекты белән диалог алып бару мөмкинлеген күз алдыгызга китерегезче. Семантик веб-технологиясе бу дөньяны чын иттерә!

Викифункцияләр технологиясе бар коммуникацияләребезне аерым телгә бәйлелектән азат итәчәк.

Бу хезмәт Викимедиа күптеллелеге юнәлешендәге россияле һәм халыкара проектларында катнашу дәвамындагы "Россия халыклары телләре" вики-җәмгыяте волонтёрлары дискуссияләре чикләрендә туган фикерләргә нигезләнә. Бергә җыючы һәм бастыручысы — Фәрһад Фәткуллин (Казан, Россия). Аерым рәхмәтләр: Ренат Шиһапов (Германия) — мәгълүматларны туплау өчен WikibaseCirrusSearch белән ярдәм, һәм Павел Каганер (Санкт-Петербург, Россия) — теманы сайлауда һәм эшкәртүдә киңәшләре, критик искәрмәләре һәм алга таба эзләнүләр буенча тәкъдимнәре өчен. Материалның беренче публикация һәм тәкъдим ителүе татар телендә II Россиякүләм фәнни-гамәли конференция: «Тел, җәмгыять һәм мәгълүмати технологияләр» (17-18.02.2023) чикләрендә планлаштырыла.

Фәнни эштә Россия халыклары телләрен тотрыклы яшәеш орбитасында саклау өчен кирәкле хезмәтне бәяләү ысулы тәкъдим ителә. Һәрбер тел өчен абсолют һәм чагыштырмача күрсәткечләре буларак белем галәмен тасвирлаучы халыкара Викимәгълүмат базасында теркәлгән феноменнарның бәйле телдәге тамгалар һәм тасвирламалар, феноменнар арасындагы мөнәсәбәтләре һәм башка бәйлелекләр турындагы белдерүләрне күптелле итүче Викифункцияләр эшчәнлегендә кулланучы лексикографик мәгълүматлар саны һәм өлешләре кулланыла. Күзәтү-аналитик җәдвәлләрдә күрсәтелгән статистик һәм исәпләнән саннар соңгы тикшерелгәнчә бирелә, ара-тура заманчалаштырылачак.

Тезислар[edit]

Мәдәният — мәгълүматны генетик булмаган юл белән тапшыру юлы,^[2] тел — моның өчен кулланылучы уникаль мәдәни-коммуникацион протокол,^[3] тел кулланучылары — мәгълүматны тудыру, оператив саклау һәм уртаклашу төеннәре, боларның туктамаган мөнәсәбәтләре — яңа белем тудыру, җәмгыять төзелешенә үзгәрешләр кертү яки аның сыйфат-кыйммәт ягыннан трансформациясе (физик-биологик матди дөнья белән тәэсир итешү ысуллары һәм алымнары) дәвамындагы таратылган мәгълүмат эшкәртелүе.^[4]

Телнең инструменталь функциясе — коммуникациянең тизлеген һәм төгәллеген тәэмин итү. Белем икътисады чорында һәрбер элемент һәм/яки мәгълүмати продукт беръюлы күп санлы параллель процессларда катнаша. Аерым табигый телнең (һәм бәйле мәдәни белемнең) озын мөддәтле тотрыклылыгы аны туктамый үзгәрә торган технологик һәм иҗтимагый мохиттә нәтиҗәле корал буларак куллану мөмкинлегеннән тора.^[5]

Телнең саклануы өчен аерым сөйләшүче шәхес тә, телне кулланучыларның берәр җәмгыятедә бәйле компетенцияләрне саклау һәм кулланылган коммуникацион протокол һәм инфраструктурасын туктамыйча заманчалаштырып үстерүгә өлеш кертүләре шарт.^[6] Тик моңа җитәрлек инвестицияләрне кертеп торулары өчен бу коралны өстәлгән кыйммәт тудыруның дөньякүләм экосистемасы (глобаль ТЭП/ВВП) чикләрендә нәтиҗәле куллану мөмкинлекләрен тоярга тиешләр. Күптеллекнең тотрыклы саклануы тәэмин итү өчен кешелекнең хезмәт коорперациясе чикләрендә теләсә нинди табигый телнең тигез кулланылыш мөмкинлеген бирүче технологияләргә күчүе шарт^[7].

Web 3.0 дип билгеле семантик челтәр технологиясе нәкъ шундый телгә бәйле булмаган ысулны куллана. Һәм бу мөмкинлекләр кешелеккә инде таныш:

2012 елдан бирле Викимәгълүмат халыкара белем базасында кулланыла (мәгълүмати технологияләр дөньясы лидерлары һәм төрле архив-музей-башкаларның корпоратив мәгълүмат саклагычларындагы түбән структуралы мәгълүматны эшкәртү өчен кулланган Wikibase инсталляцияләре һәм алар нигезендәге белем блоклары),
2016-2018 елларда телләрне тасвирлау лексикографик мәгълүмат форматына күчерелгән (популярлыкны җыя бара, Европа Берлеге тел тигезлеге проектының фундаментына керәчәге көтелә, дәүләт-муниципаль хезмәтләр һ.б., максат 2030), һәм
2020-2023 еллар дәвамында болар нигезендә Викифункцияләр коммуникацион технологиясе кулланылышка кертелә (яңа гына 6 телдә уңышлы пилот тәмамланды һәм эре күләмле кулланылышка чыгарылуга әзерләнә).

Бар Викимедиа проектларыннан аермалы буларак, болар иң югары иреклелек дәрәҗәсендәге хокуки лицензия буенча бастырыла, үзгәртелә һәм таратыла. (Creative Commons Zero, CC0 - иҗтимагый милек). Телләрегезнең мәңгелек иминлеген тәэмин итүдә иң нәтиҗәле катнашырга теләүчеләргә боларны үстерүче волонтёрларга кушылырга чакырабыз!

Статистик җәдвәлләр[edit]

Җәдвәлләргә түбәндәге ике шарттан кимендә берсе дөрес булган телләр кертелә:

Россия Федерациясенең берәр җирдә рәсми статусы;
Сөйләшүчеләрнең күпчелеге Россия территориясендә яши.

Игътибар: берәр РФ төбәгендә рәсми статуслы булган, тик сөйләшүчеләрнең күпчелеге РФ тышында яшәгән телләр ^* белән тамгалана.

Чагыштырма анализ өчен мәгълүмат һәм үрнәкләр[edit]

Бу материал булдырылган мизгелгә Викимәгълүмат элементлары саны - 101850730
Телләр буенча лексем һәм башка лексикографик берәмлекләр саны

Тел [[Баш бит]]	Код [[Төркем:]]	Тамгалар саны	Тамгалар %	Тасвирламалар саны	Тасвирламалар %	Лексемнар саны	Формалар саны	Синтагмалар саны
инглизчә	en	86534411	85	84304578	82.8	72561	132029	30160
гарәпчә	ar	6361419	6.2	51285699	50.4	1384	310	136
испанча	es	20974374	20.6	43824405	43	30480	352459	10425
кытайча	zh	6317996	6.2	34690543	34.1	4322	4458	3995
русча	ru	8775094	8.6	39399582	38.7	101554	1238078	12833
французча	fr	21394767	21	50751745	49.8	19271	325157	9482
немецча	de	21147425	20.8	65515077	64.3	213398	550155	10269
төрекчә	tr	1980389	1.9	33405809	32.8	225	188	189
һиндча	hi	1185205	1.2	8194601	8	1407	2430	1892
фарсыча	fa	2773491	2.7	15532782	15.3	6768	11417	7425

Актив Википедиясе булган РФ телләре (34)[edit]

Төркем	Тел [[Баш бит]]	Код [[Төркем:]]	Тамгалар саны	Тамгалар %	Тасвирламалар саны	Тасвирламалар %	Лексемнар саны	Формалар саны	Синтагмалар саны
көнчыгыш славян (2)	русча	ru	8775094	8.62	39399582	38.68	101554	1238078	12833
көнчыгыш славян (2)	украинча^*	uk	6093531	5.98	59582944	58.5	16258	507956	283
төрки (10)	алтайча	alt	2247	0	10	0	1	0	1
	азәрбайҗанча^*	az	1041742	1.02	1007804	0.99	28	22	22
	башкортча	ba	594414	0.58	6570985	6.45	16	3	14
	кырымтатарча	crh	398457	0.39	530708	0.52	13	10	15
	чуашча	cv	727163	0.71	786208	0.77	11	1	11
	казакъча^*	kk	936517	0.92	929021	0.91	20	2	18
	карачай-балкарча	krc	456559	0.45	102963	0.1	2	0	2
	саха-якутча	sah	475916	0.47	240898	0.24	8	0	8
	татарча	tt	980788	0.96	6509824	6.39	8	0	8
	тывача	tyv	455568	0.45	94971	0.09	5	0	5
монгол (2)	бурятча	bxr	457138	0.45	142643	0.14	3	0	3
монгол (2)	калмыкча	xal	455456	0.45	144964	0.14	12	2	14
һинд-аурупа (3)	понт-грекчасы	pnt	453735	0.45	144974	0.14	1	0	1
	осетинча	os	685107	0.67	808088	0.79	7	1	7
	идиш^*	yi	677620	0.67	2889421	2.84	276	704	330
нах-дагъстанлы (5)	аварча	av	458950	0.45	145011	0.14	6	0	6
	чеченча	ce	990769	0.97	1186533	1.16	10	1	10
	ингушча	inh	456006	0.45	6984	0.01	4	0	4
	лакча	lbe	452758	0.44	2	0	5	0	5
	лезгича	lez	458967	0.45	103329	0.1	6	0	6
абхаз-адыг (2)	кабарда-чиркәсчә	kbd	455580	0.45	28	0	7	1	7
абхаз-адыг (2)	адыгча	ady	451459	0.44	13	0	7	10	7
фин-угыр (10)	финча^*	fi	7274103	7.14	34355848	33.73	636	8383	569
	пермяк комичә	koi	458804	0.45	145570	0.14	6	0	6
	зырян комичә	kv	461827	0.45	344	0	28	36	24
	мукшыча	mdf	457818	0.45	181892	0.18	3	0	3
	болын марича	mhr	669640	0.66	679351	0.67	3	1	3
	таулы марича	mrj	464752	0.46	7	0	4	0	4
	эрзәчә	myv	494156	0.49	31494	0.03	10	2	9
	ливвичә	olo	469880	0.46	20	0	2	0	2
	удмуртча	udm	459479	0.45	193	0	7	0	7
	вепсча	vep	517757	0.51	31895	0.03	15	34	17

Википедиясе инкубациядә булган РФ телләре (45)[edit]

Төркем	Тел [[Баш бит]]	Код [[Төркем:]]	Тамгалар саны	Тамгалар %	Тасвирламалар саны	Лексемнар саны	Формалар саны	Синтагмалар саны
төрки (10)	таулы алтайча	atv	0	0	0
	шорча	cjs	0	0	0
	чулымча	clw	0	0	0
	долганча	dlg	0	0	0
	кырымчакча	jct	0	0	0
	караимча	kdr	0	0	0
	хакасча	kjh	0	0	0
	кумыкча	kum	153455	0.1507	1	1	0	1
	ногайча	nog	0	0	0
	себертатарча	sty	153501	0.1507	14	1	0	1
тунгус-маньчжур (3)	эвенча	eve	0	0	0
	эвенкча	evn	0	0	0
	нанайча	gld	1	0	0	3	0	3
һинд-аурупа (2)	таулы яһүдләрчә	jdt	0	0	0
һинд-аурупа (2)	татча	ttt	0	0	0
нах-дагъстанлы (10)	агулча	agx	0	0	0
	андийча	ani	0	0	0
	цезча	ddo	0	0	0
	даргинча	dar	0	0	0
	рутулча	rut	0	0	0
	табасаранча	tab	0	0	0
	тиндинча	tin	0	0	0
	цахурча	tkr	0	0	0
	удинча	udi	0	0	0
	абазинча	abq	0	0	0
фин-угыр (8)	ижорча	izh	0	0	0
	хантыча	kca	0	0	0
	карелча	krl	455915	0.4476	0	7	0	3
	ливча	liv	454502	0.4462	0	7	0	7
	мансичә	mns	0	0	0
	килдин саамча	sjd	155184	0.1524	9	2	0	2
	йоканьга саамча	sjt	0	0	0
	водча	vot	481454	0.4727	0	4	0	3
самодий (4)	энецча	enf	0	0	0
	нганасанча	nio	0	0	0
	селькупча	sel	0	0	0
	ненецча	yrk	0	0	0
палеосебер (7)	алюторча	alr	0	0	0
	чукотча	ckt	0	0	0
	ительменча	itl	0	0	0
	кетча	ket	0	0	0
	корякча	kpy	0	0	0
	нивхча	niv	0	0	0
	көньяк юкагырча	yux	0	0	0
эскимос-алеут (1)	чаплинча	ess	0	0	0

Искәрмәләр[edit]

↑ Фәткуллин Ф.Н. Россия телләрендәге Википедияләрнең бүгене һәм иртәгәсе: нигә һәм ничек? (Russian), Фин-угыр вики-семинары, Петрозаводск, 6-9 май 2016 г.
↑ Марков, А. В. в http://amp.gs/j8d9b по Вааль, Франс де, 2007
↑ Шайхиев Г.Ф.. Акыл теле. Без татарча да, русча да, инглизчә дә уйлыйбыз... Казан: 2000. (Русча: Язык разума. Мы думаем и по-татарски, и по-русски, и по-английски...)
↑ Фаткуллин Ф.Н.: Мифологик аң һәм матди булмаган мәдәни мохит. Төрле телләрдәге Википедия бүлекләре материалларына мөрәҗәгатьләр структура һәм статистикасы нигезендә эмпирик анализ. I Всероссийская научно-практической конференция "Язык, общество и информационные технологии" (19-20.02.2022).
↑ Фәткуллин Ф.Н.: Татар теле һәм мәдәниятенең цифрлы тотрыклылык экосистемасы. Ни бу, ничек и нигә?. Татар теле һәм әдәбияте укытучыларының VIII Бөтенроссия съезды. "Баланың шәхесен һәм милли үзаңын формалашуында полимәдәни мәгәриф факторы" секциясе түгәрәк өстәле. 28.06.2022.
↑ Фәткуллин Ф.Н.: Татарстанның тотрыклы тел һәм мәдәни күптөрлелеге өчен цифрлы экосистема. Нәрсә, нигә һәм ничек?. «Күпмилләтле дәүләт шартларында туган телләрне саклау һәм үстерү: тел сәясәте, кыенлыклар һәм перспективалар» төбәкара фәнни-практик конференциясе, «Телләрне саклауда заманча мәгълүмати-коммуникацион технологияләр роле» секциясе, Казан, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Ш. Мәрҗәни ис. Тарих институты , 21.06.2022.
↑ Фәткуллин Ф.Н.: Вики — телдә сөйләшүчеләр җәмгыятенең мәдәни трансформациясе катализаторы. (Русча: Вики как катализатор культурной трансформации сообщества носителей языка). Россияле Вики-конференция 2022.

[1] Фәткуллин Ф.Н. Россия телләрендәге Википедияләрнең бүгене һәм иртәгәсе: нигә һәм ничек? (Russian), Фин-угыр вики-семинары, Петрозаводск, 6-9 май 2016 г.

[2] Марков, А. В. в http://amp.gs/j8d9b по Вааль, Франс де, 2007

[3] Шайхиев Г.Ф.. Акыл теле. Без татарча да, русча да, инглизчә дә уйлыйбыз... Казан: 2000. (Русча: Язык разума. Мы думаем и по-татарски, и по-русски, и по-английски...)

[4] Фаткуллин Ф.Н.: Мифологик аң һәм матди булмаган мәдәни мохит. Төрле телләрдәге Википедия бүлекләре материалларына мөрәҗәгатьләр структура һәм статистикасы нигезендә эмпирик анализ. I Всероссийская научно-практической конференция "Язык, общество и информационные технологии" (19-20.02.2022).

[5] Фәткуллин Ф.Н.: Татар теле һәм мәдәниятенең цифрлы тотрыклылык экосистемасы. Ни бу, ничек и нигә?. Татар теле һәм әдәбияте укытучыларының VIII Бөтенроссия съезды. "Баланың шәхесен һәм милли үзаңын формалашуында полимәдәни мәгәриф факторы" секциясе түгәрәк өстәле. 28.06.2022.

[6] Фәткуллин Ф.Н.: Татарстанның тотрыклы тел һәм мәдәни күптөрлелеге өчен цифрлы экосистема. Нәрсә, нигә һәм ничек?. «Күпмилләтле дәүләт шартларында туган телләрне саклау һәм үстерү: тел сәясәте, кыенлыклар һәм перспективалар» төбәкара фәнни-практик конференциясе, «Телләрне саклауда заманча мәгълүмати-коммуникацион технологияләр роле» секциясе, Казан, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Ш. Мәрҗәни ис. Тарих институты , 21.06.2022.

[7] Фәткуллин Ф.Н.: Вики — телдә сөйләшүчеләр җәмгыятенең мәдәни трансформациясе катализаторы. (Русча: Вики как катализатор культурной трансформации сообщества носителей языка). Россияле Вики-конференция 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]