Jump to content

Small Wikipedia Community Sustainability/Wikidata/tt

From Meta, a Wikimedia project coordination wiki
Милләтеңә һәм аның теленә якты киләчәк телисеңме? Үз кулларыңа алчы! Ничек? Бу телдәге Википедиягә кертем ясарга, тупланган белем һәм тәҗрибәң белән уртаклашырга башла!

Заманча телнең коммуникацион кыйммәте

Презентация слайдлары (TT) һәм чыгыш тексты проекты
Заманча тормышның практик биремнәрне чишүдә дәлилләнгән кыйммәте булмаган аерым мәдәни феномен яки аны барлыкка китерүдә һәм хезмәтләндерүдә кулланылган телләр һәм карашларны ясалма килеш яшәтү руник әлифба яки башка берәр тарихи технологиягә табынуга тиң.

— Фәрһад Фәткуллин[1]

Бар дәүләт хезмәтләре һәм башка сервисларга, шулай ук бар цифрлы документларга беръүк заманда һәм мәңгегә планетаның бар телләрендә кулланырлык булуын, һәм охшаш килеш теләсә нинди кеше яки әйберләр Интернеты объекты белән диалог алып бару мөмкинлеген күз алдыгызга китерегезче. Семантик веб-технологиясе бу дөньяны чын иттерә!
Һәрбер тел структурасы — аерым төр лексикографик мәгълүматлар берләшмәсе.
Викифункцияләр технологиясе бар коммуникацияләребезне аерым телгә бәйлелектән азат итәчәк.

Бу хезмәт Викимедиа күптеллелеге юнәлешендәге россияле һәм халыкара проектларында катнашу дәвамындагы "Россия халыклары телләре" вики-җәмгыяте волонтёрлары дискуссияләре чикләрендә туган фикерләргә нигезләнә. Бергә җыючы һәм бастыручысы — Фәрһад Фәткуллин (Казан, Россия). Аерым рәхмәтләр: Ренат Шиһапов (Германия) — мәгълүматларны туплау өчен WikibaseCirrusSearch белән ярдәм, һәм Павел Каганер (Санкт-Петербург, Россия) — теманы сайлауда һәм эшкәртүдә киңәшләре, критик искәрмәләре һәм алга таба эзләнүләр буенча тәкъдимнәре өчен. Материалның беренче публикация һәм тәкъдим ителүе татар телендә II Россиякүләм фәнни-гамәли конференция: «Тел, җәмгыять һәм мәгълүмати технологияләр» (17-18.02.2023) чикләрендә планлаштырыла.

Фәнни эштә Россия халыклары телләрен тотрыклы яшәеш орбитасында саклау өчен кирәкле хезмәтне бәяләү ысулы тәкъдим ителә. Һәрбер тел өчен абсолют һәм чагыштырмача күрсәткечләре буларак белем галәмен тасвирлаучы халыкара Викимәгълүмат базасында теркәлгән феноменнарның бәйле телдәге тамгалар һәм тасвирламалар, феноменнар арасындагы мөнәсәбәтләре һәм башка бәйлелекләр турындагы белдерүләрне күптелле итүче Викифункцияләр эшчәнлегендә кулланучы лексикографик мәгълүматлар саны һәм өлешләре кулланыла. Күзәтү-аналитик җәдвәлләрдә күрсәтелгән статистик һәм исәпләнән саннар соңгы тикшерелгәнчә бирелә, ара-тура заманчалаштырылачак.

Тезислар

[edit]

Мәдәният — мәгълүматны генетик булмаган юл белән тапшыру юлы,[2] тел — моның өчен кулланылучы уникаль мәдәни-коммуникацион протокол,[3] тел кулланучылары — мәгълүматны тудыру, оператив саклау һәм уртаклашу төеннәре, боларның туктамаган мөнәсәбәтләре — яңа белем тудыру, җәмгыять төзелешенә үзгәрешләр кертү яки аның сыйфат-кыйммәт ягыннан трансформациясе (физик-биологик матди дөнья белән тәэсир итешү ысуллары һәм алымнары) дәвамындагы таратылган мәгълүмат эшкәртелүе.[4]

Телнең инструменталь функциясе — коммуникациянең тизлеген һәм төгәллеген тәэмин итү. Белем икътисады чорында һәрбер элемент һәм/яки мәгълүмати продукт беръюлы күп санлы параллель процессларда катнаша. Аерым табигый телнең (һәм бәйле мәдәни белемнең) озын мөддәтле тотрыклылыгы аны туктамый үзгәрә торган технологик һәм иҗтимагый мохиттә нәтиҗәле корал буларак куллану мөмкинлегеннән тора.[5]

Телнең саклануы өчен аерым сөйләшүче шәхес тә, телне кулланучыларның берәр җәмгыятедә бәйле компетенцияләрне саклау һәм кулланылган коммуникацион протокол һәм инфраструктурасын туктамыйча заманчалаштырып үстерүгә өлеш кертүләре шарт.[6] Тик моңа җитәрлек инвестицияләрне кертеп торулары өчен бу коралны өстәлгән кыйммәт тудыруның дөньякүләм экосистемасы (глобаль ТЭП/ВВП) чикләрендә нәтиҗәле куллану мөмкинлекләрен тоярга тиешләр. Күптеллекнең тотрыклы саклануы тәэмин итү өчен кешелекнең хезмәт коорперациясе чикләрендә теләсә нинди табигый телнең тигез кулланылыш мөмкинлеген бирүче технологияләргә күчүе шарт[7].

Web 3.0 дип билгеле семантик челтәр технологиясе нәкъ шундый телгә бәйле булмаган ысулны куллана. Һәм бу мөмкинлекләр кешелеккә инде таныш:

  • 2012 елдан бирле Викимәгълүмат халыкара белем базасында кулланыла (мәгълүмати технологияләр дөньясы лидерлары һәм төрле архив-музей-башкаларның корпоратив мәгълүмат саклагычларындагы түбән структуралы мәгълүматны эшкәртү өчен кулланган Wikibase инсталляцияләре һәм алар нигезендәге белем блоклары),
  • 2016-2018 елларда телләрне тасвирлау лексикографик мәгълүмат форматына күчерелгән (популярлыкны җыя бара, Европа Берлеге тел тигезлеге проектының фундаментына керәчәге көтелә, дәүләт-муниципаль хезмәтләр һ.б., максат 2030), һәм
  • 2020-2023 еллар дәвамында болар нигезендә Викифункцияләр коммуникацион технологиясе кулланылышка кертелә (яңа гына 6 телдә уңышлы пилот тәмамланды һәм эре күләмле кулланылышка чыгарылуга әзерләнә).

Бар Викимедиа проектларыннан аермалы буларак, болар иң югары иреклелек дәрәҗәсендәге хокуки лицензия буенча бастырыла, үзгәртелә һәм таратыла. (Creative Commons Zero, CC0 - иҗтимагый милек). Телләрегезнең мәңгелек иминлеген тәэмин итүдә иң нәтиҗәле катнашырга теләүчеләргә боларны үстерүче волонтёрларга кушылырга чакырабыз!

Статистик җәдвәлләр

[edit]

Җәдвәлләргә түбәндәге ике шарттан кимендә берсе дөрес булган телләр кертелә:

Игътибар: берәр РФ төбәгендә рәсми статуслы булган, тик сөйләшүчеләрнең күпчелеге РФ тышында яшәгән телләр * белән тамгалана.

Чагыштырма анализ өчен мәгълүмат һәм үрнәкләр

[edit]
Тел
[[Баш бит]]
Код
[[Төркем:]]
Тамгалар
саны
Тамгалар
%
Тасвирламалар
саны
Тасвирламалар
%
Лексемнар
саны
Формалар
саны
Синтагмалар
саны
инглизчә en 86534411 85 84304578 82.8 72561 132029 30160
гарәпчә ar 6361419 6.2 51285699 50.4 1384 310 136
испанча es 20974374 20.6 43824405 43 30480 352459 10425
кытайча zh 6317996 6.2 34690543 34.1 4322 4458 3995
русча ru 8775094 8.6 39399582 38.7 101554 1238078 12833
французча fr 21394767 21 50751745 49.8 19271 325157 9482
немецча de 21147425 20.8 65515077 64.3 213398 550155 10269
төрекчә tr 1980389 1.9 33405809 32.8 225 188 189
һиндча hi 1185205 1.2 8194601 8 1407 2430 1892
фарсыча fa 2773491 2.7 15532782 15.3 6768 11417 7425

Актив Википедиясе булган РФ телләре (34)

[edit]
Төркем Тел
[[Баш бит]]
Код
[[Төркем:]]
Тамгалар
саны
Тамгалар
%
Тасвирламалар
саны
Тасвирламалар
%
Лексемнар
саны
Формалар
саны
Синтагмалар
саны
көнчыгыш славян (2) русча ru 8775094 8.62 39399582 38.68 101554 1238078 12833
украинча* uk 6093531 5.98 59582944 58.5 16258 507956 283
төрки (10) алтайча alt 2247 0 10 0 1 0 1
азәрбайҗанча* az 1041742 1.02 1007804 0.99 28 22 22
башкортча ba 594414 0.58 6570985 6.45 16 3 14
кырымтатарча crh 398457 0.39 530708 0.52 13 10 15
чуашча cv 727163 0.71 786208 0.77 11 1 11
казакъча* kk 936517 0.92 929021 0.91 20 2 18
карачай-балкарча krc 456559 0.45 102963 0.1 2 0 2
саха-якутча sah 475916 0.47 240898 0.24 8 0 8
татарча tt 980788 0.96 6509824 6.39 8 0 8
тывача tyv 455568 0.45 94971 0.09 5 0 5
монгол (2) бурятча bxr 457138 0.45 142643 0.14 3 0 3
калмыкча xal 455456 0.45 144964 0.14 12 2 14
һинд-аурупа (3) понт-грекчасы pnt 453735 0.45 144974 0.14 1 0 1
осетинча os 685107 0.67 808088 0.79 7 1 7
идиш* yi 677620 0.67 2889421 2.84 276 704 330
нах-дагъстанлы (5) аварча av 458950 0.45 145011 0.14 6 0 6
чеченча ce 990769 0.97 1186533 1.16 10 1 10
ингушча inh 456006 0.45 6984 0.01 4 0 4
лакча lbe 452758 0.44 2 0 5 0 5
лезгича lez 458967 0.45 103329 0.1 6 0 6
абхаз-адыг (2) кабарда-чиркәсчә kbd 455580 0.45 28 0 7 1 7
адыгча ady 451459 0.44 13 0 7 10 7
фин-угыр (10) финча* fi 7274103 7.14 34355848 33.73 636 8383 569
пермяк комичә koi 458804 0.45 145570 0.14 6 0 6
зырян комичә kv 461827 0.45 344 0 28 36 24
мукшыча mdf 457818 0.45 181892 0.18 3 0 3
болын марича mhr 669640 0.66 679351 0.67 3 1 3
таулы марича mrj 464752 0.46 7 0 4 0 4
эрзәчә myv 494156 0.49 31494 0.03 10 2 9
ливвичә olo 469880 0.46 20 0 2 0 2
удмуртча udm 459479 0.45 193 0 7 0 7
вепсча vep 517757 0.51 31895 0.03 15 34 17

Википедиясе инкубациядә булган РФ телләре (45)

[edit]
Төркем Тел
[[Баш бит]]
Код
[[Төркем:]]
Тамгалар
саны
Тамгалар
%
Тасвирламалар
саны
Тасвирламалар
%
Лексемнар
саны
Формалар
саны
Синтагмалар
саны
төрки (10) таулы алтайча atv 0 0 0 0
шорча cjs 0 0 0 0
чулымча clw 0 0 0 0
долганча dlg 0 0 0 0
кырымчакча jct 0 0 0 0
караимча kdr 0 0 0 0
хакасча kjh 0 0 0 0
кумыкча kum 153455 0.1507 1 0 1 0 1
ногайча nog 0 0 0 0
себертатарча sty 153501 0.1507 14 0 1 0 1
тунгус-маньчжур (3) эвенча eve 0 0 0 0
эвенкча evn 0 0 0 0
нанайча gld 1 0 0 0 3 0 3
һинд-аурупа (2) таулы яһүдләрчә jdt 0 0 0 0
татча ttt 0 0 0 0
нах-дагъстанлы (10) агулча agx 0 0 0 0
андийча ani 0 0 0 0
цезча ddo 0 0 0 0
даргинча dar 0 0 0 0
рутулча rut 0 0 0 0
табасаранча tab 0 0 0 0
тиндинча tin 0 0 0 0
цахурча tkr 0 0 0 0
удинча udi 0 0 0 0
абазинча abq 0 0 0 0
фин-угыр (8) ижорча izh 0 0 0 0
хантыча kca 0 0 0 0
карелча krl 455915 0.4476 0 0 7 0 3
ливча liv 454502 0.4462 0 0 7 0 7
мансичә mns 0 0 0 0
килдин саамча sjd 155184 0.1524 9 0 2 0 2
йоканьга саамча sjt 0 0 0 0
водча vot 481454 0.4727 0 0 4 0 3
самодий (4) энецча enf 0 0 0 0
нганасанча nio 0 0 0 0
селькупча sel 0 0 0 0
ненецча yrk 0 0 0 0
палеосебер (7) алюторча alr 0 0 0 0
чукотча ckt 0 0 0 0
ительменча itl 0 0 0 0
кетча ket 0 0 0 0
корякча kpy 0 0 0 0
нивхча niv 0 0 0 0
көньяк юкагырча yux 0 0 0 0
эскимос-алеут (1) чаплинча ess 0 0 0 0

Искәрмәләр

[edit]
  1. Фәткуллин Ф.Н. Россия телләрендәге Википедияләрнең бүгене һәм иртәгәсе: нигә һәм ничек? (Russian), Фин-угыр вики-семинары, Петрозаводск, 6-9 май 2016 г.
  2. Марков, А. В. в http://amp.gs/j8d9b по Вааль, Франс де, 2007
  3. Шайхиев Г.Ф.. Акыл теле. Без татарча да, русча да, инглизчә дә уйлыйбыз... Казан: 2000. (Русча: Язык разума. Мы думаем и по-татарски, и по-русски, и по-английски...)
  4. Фаткуллин Ф.Н.: Мифологик аң һәм матди булмаган мәдәни мохит. Төрле телләрдәге Википедия бүлекләре материалларына мөрәҗәгатьләр структура һәм статистикасы нигезендә эмпирик анализ. I Всероссийская научно-практической конференция "Язык, общество и информационные технологии" (19-20.02.2022).
  5. Фәткуллин Ф.Н.: Татар теле һәм мәдәниятенең цифрлы тотрыклылык экосистемасы. Ни бу, ничек и нигә?. Татар теле һәм әдәбияте укытучыларының VIII Бөтенроссия съезды. "Баланың шәхесен һәм милли үзаңын формалашуында полимәдәни мәгәриф факторы" секциясе түгәрәк өстәле. 28.06.2022.
  6. Фәткуллин Ф.Н.: Татарстанның тотрыклы тел һәм мәдәни күптөрлелеге өчен цифрлы экосистема. Нәрсә, нигә һәм ничек?. «Күпмилләтле дәүләт шартларында туган телләрне саклау һәм үстерү: тел сәясәте, кыенлыклар һәм перспективалар» төбәкара фәнни-практик конференциясе, «Телләрне саклауда заманча мәгълүмати-коммуникацион технологияләр роле» секциясе, Казан, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Ш. Мәрҗәни ис. Тарих институты , 21.06.2022.
  7. Фәткуллин Ф.Н.: Вики — телдә сөйләшүчеләр җәмгыятенең мәдәни трансформациясе катализаторы. (Русча: Вики как катализатор культурной трансформации сообщества носителей языка). Россияле Вики-конференция 2022.